Μπορεί στις σχολικές γιορτές για το 1821 να νιώθαμε μια στάλα ανάταση παραπάνω όταν αναφερόμασταν στις γυναίκες καπετάνισσες, Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και Μαντώ Μαυρογένους, όμως οι γυναίκες της επαναστατημένης εποχής τους διαδραμάτισαν σύνθετο και πολυδιάστατο ρόλο που δεν έχουμε ως επί το πλείστον επεξεργαστεί επαρκώς, έξω από την ιστορική επιστήμη, στην εκλαϊκευμένη ανάγνωση. Στην ιστορική παρουσίαση της Βασιλικής Λάζου, Γυναίκες και Επανάσταση, 1821, από τις εκδόσεις Διόπτρα, η οπτική ξεφεύγει από τις πολύ γνωστές καπετάνισσες του Αγώνα κι εξετάζονται ποικίλα θέματα που έχουν να κάνουν με την γυναίκα ως θύμα και ως αγωνίστρια στις διάφορες φάσεις της επανάστασης.
Η θέση των γυναικών στην επανάσταση του ’21 δεν ήταν παθητική, ούτε αμιγώς στα μετόπισθεν, ή στην χρηματοδότηση των πλοίων και των πολιορκιών. Αντίθετα η στάση ήταν ενεργητική και υπάκουε στην παραίνεση του Ρήγα Φερραίου για πάνδημη συμμετοχή στον αγώνα. Οι γυναίκες εντούτοις πλήρωσαν δυσανάλογα το τίμημα, όπως συμβαίνει σχεδόν πάντοτε στους πολέμους.
Σε μια πατριαρχικά οργανωμένη κοινωνία, όπως αυτή της ελληνικής νεωτερικότητας, η γυναίκα δεν βρισκόταν στο σπίτι σε καρτερική αναμονή του μοιραίου, όπως συνέβαινε στην οθωμανική κοινωνία.
Σε μια πατριαρχικά οργανωμένη κοινωνία, όπως αυτή της ελληνικής νεωτερικότητας, η γυναίκα δεν βρισκόταν στο σπίτι σε καρτερική αναμονή του μοιραίου, όπως συνέβαινε στην οθωμανική κοινωνία.
Μέσα από γλαφυρές αφηγήσεις στο βιβλίο της Λάζου διερευνώνται με κριτική ματιά οι πραγματικότητες των γυναικών στα Γιάννενα, την Αθήνα, τις Κυκλάδες, τη Χίο και την Ύδρα, ενώ οι γυναίκες της αναδυόμενης αστικής τάξης κι Φαναριώτισσες ασκούν μορφωτική δράση και διαδίδουν τις πολιτιστικές ζυμώσεις του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης που ανέδειξε την ισότητα (και την έμφυλη) ως βασική αρχή κι αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα.
Κατόπιν στρεφόμαστε στις πηγές ώστε να διερευνηθεί η πολεμική τους δραστηριότητα, όσο κι η γυναίκα ως εμπράγματη αξία, ως “λάφυρο” πολιορκιών, ως ανταλλακτικό είδος για τα χαρέμια της Ανατολής. Οι εξαιρετικές κι ασυνήθιστες πράξεις των πιο διάσημων εκ των αγωνιστριών τις έβγαλαν από την αφάνεια και τις έφεραν στο επίκεντρο συνταρακτικών εξελίξεων που ξεπερνούσαν τα κοινωνικά όρια του φύλου τους. Μνημονεύουμε, εκτός από την Μπουμπουλίνα και την Μαυρογένους, την Ασήμω Γκούρα, τη Δέσποινα Κανάρη, την Ελένη Κίτσου, την Αγγελίνα Νικήταινα -σύζυγο του Νικηταρά- ως και την μάνα του Θόδωρου Κολοκοτρώνη, την καπετάνισσα Ζαμπέτα Κολοκοτρώνη.
Η προετοιμασία αυτών των ηρωΐδων μπορεί να μην ήταν διανοητική, αλλά περισσότερο αποτίμηση μιας ιστορικής στιγμής που απαιτούσε την πλέρια συμμετοχή τους, ωστόσο το υπόβαθρο μιας φεμινιστικής κίνησης υπήρχε: προ και μετά-επαναστατικά, στην θεμελίωση του σύγχρονου ελληνικού κράτους υπό τον Καποδίστρια.
Η Αγγελική Πάλλη, πρωτοφεμινίστρια συγγραφέας ελληνοιταλικής καταγωγής υποστήριξε διάφορες πρωτοβουλίες προεπαναστατικά υπέρ των γυναικών και συνέγραψε για την δύσκολη πραγματικότητα τόσο των Ελληνίδων, όσο και των Ιταλίδων (στην κατακερματισμένη τότε Ιταλική χερσόνησο πριν την ενοποίηση των πόλεων) Το 1851, δημοσίευσε ένα φεμινιστικό δοκίμιο που απευθύνεται σις νεαρές μητέρες «Discorso di una donna alle giovani maritote del suo paese».επιρρεάζοντας και την Καλλιρόη Σιγανού-Παρρέν, την γνωστότερη ελληνίδα φεμινίστρια της εποχής της, και την Αντωνούσα Καμπουράκη. Η δεύτερη υπήρξε μια μέχρι πρότινος σχετικά άγνωστη ποιήτρια, η οποία καταφεύγοντας στη Σύρο γνωρίστηκε με τις ιδέες των προοδευτικών εκπροσώπων του Διαφωτισμού, για την ισότητα των δύο φύλων και το δικαίωμα συμμετοχής των γυναικών στη δημόσια σφαίρα, κι έγινε μαθήτρια της Ευαγγελίας Καΐρη, εξέχουσας μορφής του νεοελληνικού διαφωτισμού.
Η Καλλιρρόη Σιγανού – Παρρέν, πολυγραφότατη συγγραφέας, μεταφράστρια, δημοσιογράφος κι εκδότρια της Εφημερίδας των Κυριών, στο βιβλίο της «Ιστορία της γυναικός», που κυκλοφόρησε στα τέλη του 19ου αιώνα επιστρέφει στο πεδίο, εξιστορώντας πως στην κορυφή του αγώνα των γυναικών βρίσκονται οι Σουλιώτισσες, οι οποίες έλυσαν το ζήτημα της ισότητας καθαρά πολεμικά.
Επισημαίνει χαρακτηριστικά: «Η γυνή εκεί δεν εκλείετο εις γυναικωνίτην, άλλ’ ούτε εθεωρείτο ασθενεστέρα του ανδρός ύπαρξις. Ήτο η σύντροφος, η συνεργάτις, η σύμμαχος του ήρωος ανδρός. Ο της ελευθερίας τον θρόνον εις τα απρόσιτα όρη της πατρίδος του υψώσας Σουλιώτης, έδωκε μόνος το οπλον εις την χείρα της συζύγου και της θυγατρός του και την έταξεν ως άγγελον φύλακα προ του θρόνου αυτής. Εννόησεν εκείνος …ό,τι, ίνα ελεύθερος ο άνηρ διατήρησι πάντοτε την ελευθερίαν του, πρέπει προ παντός να είναι υιός και πατήρ και σύζυγος ελευθέρας γυναικός. Οι Σουλιώται εν τούτω είναι οι Σπαρτιάται της νεωτέρας Ελλάδος. Ούτοι ως και εκείνοι ύψωσαν το γόητρον της γυναικός, χειραφετήσαντες αυτήν από τας προλήψεις και τας παραδόσεις βαρβάρου και δουλικού παρελθόντος».
Η Παρρέν ξεχωρίζει επίσης την Μόσχω Τζαβέλλα, σύζυγο του Λάμπρου Τζαβέλα, που οδήγησε 300 γυναίκες, σε ένοπλη επίθεση εναντίον τριών χιλιάδων Τουρκαλβανών, αλλά και την Δέσπω Μπότη, την Χάιδω Σέχου, τη Δέσπω Λιακάτα…
«Η Μόσχω Τζαβέλλα, η πρωταγωνίστρια του Σουλίου, γίνεται εν ταυτώ η σημαιοφόρος του γυναικείου ζητήματος… Τον ηρωισμόν των Σουλιωτίδων κατά την μάχην εκείνην και ιδία της Μόσχως Τζαβέλλα απηθανάτισαν και δημώδη άσματα, τα οποία κατά το σύνηθες εψάλλοντο ως επινίκεια παρά των νικητών». Όπως το παραπάνω: «…Που πολεμάει η Τζαβέλενα με το σπαθί στο χέρι,/ Με το παιδί στην αγκαλιά, με το τουφέκι στ’ άλλο.»
Ισόποσα η ηρωική στάση των γυναικών του Μεσολογγίου είναι εμφανής στο ποίημα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Διονυσίου Σολομού και στις καταγραφές του φιλέλληνα αυτόπτη μάρτυρα, Fabre Auguste στο βιβλίο του «Η ιστορία της πολιορκίας του Μεσολογγίου»
Μαύρη σελίδα στην επανάσταση αποτελούν οι μαζικές αιχμαλωσίες. Η Λάζου εξετάζει χριστιανές και μουσουλμάνες στην Πελοπόννησο, τη Νάουσα, τη Χίο, τα Ψαρά, την Κάσο και την Αθήνα, οι οποίες αντιμετωπίστηκαν ως λεία πολέμου προς εκμετάλλευση και εμπόρευμα για προσπορισμό κέρδους. Πολλές από τις Χιώτισσες που δεν σφαγιάστηκαν στην διαβόητη σφαγή της Χίου που ενέπνευσε διάσημους πίνακες, αιχμαλωτίστηκαν για να πουληθούν στα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης. «Χιλιάδες γυναίκες , κορίτσια κι αγόρια πουλιόνταν κάθε μέρα στο παζάρι. Πολλά από αυτά τα δυστυχισμένα πλάσματα αυτοκτόνησαν κατά τη μεταφορά. Βλέπεις γυναίκες να μη δέχονται τροφή, μ’ όλο που μαστιγώνονταν, για να πεθάνουν από την πείνα», ανέφερε ο Άγγλος πρόξενος στη Σμύρνη Francis Werry.
Η Επανάσταση του ’21 ανέτρεψε το καθεστώς δουλείας του Οθωμανού κατακτητή και θέσπισε ένα νέο δημοκρατικό κράτος σε καθεστώς εθνικής κυριαρχίας, δημοκρατίας και ελευθερίας. Προς τούτο η συνταγματική θεμελίωση του νέου κράτους ήταν ουσιωδέστατη. Το πρώτο βήμα στην αναγνώριση της ισότητας ανδρών και γυναικών έγινε έμπρακτα μέσα στην Επανάσταση. Όμως επειδή στη Γαλλική Επανάσταση δεν αναγνωρίστηκαν ταυτόχρονα και ίσα πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες, φαίνεται ότι στάθηκε επιρροή για την ανολοκλήρωτη ως προς αυτό το σημείο ισότητα στα ελληνικά συντάγματα. Δεν αποδόθηκε τότε το δικαίωμα ψήφου.
Η Λάζου τέλος με φόντο τις πρώτες προσπάθειες συγκρότησης του ελληνικού κράτους υπό τον Ιωάννη Καποδίστρια, θίγει ζητήματα μέριμνας των χιλιάδων εξαθλιωμένων προσφύγων, και γυναικών ανάμεσά τους, των ηθικών αμοιβών και των συντάξεων για τις χήρες των αγωνιστών, της γυναικείας εκπαίδευσης αλλά και της απουσίας των γυναικών από την πολιτική ζωή και τα πολιτειακά κείμενα του Αγώνα.
Συμπερασματικά το έμφυλο ζήτημα κι οι πολύπλευροι ρόλοι της γυναίκας μέσα στον Αγώνα αποτελούν πεδίο που αναψηλαφούμε σταδιακά και με καθυστέρηση, ωστόσο οι καρποί αυτής της διαδικασίας είναι πολύ ικανοποιητικοί.
Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News
