Μπορεί να μην το συνειδητοποιούμε, όμως μικρές κινήσεις γυναικείας αυτονομίας, ματαιοδοξίας ή θεατρικότητας έχουν ενσωματωμένο έναν κώδικα συμβολισμού. Το eyeliner (όπως και το κόκκινο κραγιόν άλλωστε) είναι μία απ’αυτές. Κι αν δεν λέει κάτι πολιτικά φορτισμένο για μένα, που ως Ελληνίδα το φορώ περισσότερο επειδή το βρίσκω γρήγορο, αποτελεσματικό και εμφατικό για ένα σημείο του προσώπου που θεωρώ μιλάει δίχως λόγια, για άλλες γυναίκες και θηλυκότητες το eyeliner έχει πολιτικό αποτύπωμα αντίστασης.
Για παράδειγμα η κοινότητα των Μεξικανοαμερικανών Chola όπου το eyeliner χρησίμευε ως ένας τρόπος για να εκφράσουν περηφάνια για την ταυτότητα και την κληρονομιά τους και να απορρίψουν την τεράστια πίεση να αφομοιωθούν στην λευκή αμερικανική κουλτούρα. Οι Μεξικανοί-Αμερικανοί έχουν βιώσει μακρά ιστορία ρατσισμού στις ΗΠΑ και το μακιγιάζ χρησιμεύει ως μια μορφή πανοπλίας ή ακόμη ως όπλο.
Όταν σταματούσε για να φορέσει το eyeliner της, λέει ότι «συχνά ένιωθε ότι ολόκληρος ο κόσμος θα σταματούσε. Το χέρι της ήταν σταθερό, το χάος ηρεμούσε και ήταν σαν να συμμετείχε σε ένα είδος τελετουργίας».
Η αγαπημένη ασχολία της Zahra Hankir, που έχει Λιβανέζικες ρίζες, όταν ήταν παιδί ήταν να βλέπει τη μητέρα της να βάζει το eyeliner της. «Υγρό στα καπάκια του βλεφάρου και μολύβι κολ κατά μήκος των εσωτερικών βλεννογόνων του ματιού», θυμάται. Με έξι παιδιά και «το βάρος του κόσμου στους ώμους της» να έχει διαφύγει από τον εμφύλιο πόλεμο στον Λίβανο, η Hankir σκέφτεται ότι η μητέρα της φαινόταν να «περιβάλλεται από συνεχές χάος». Αλλά όταν σταματούσε για να φορέσει το eyeliner της, λέει ότι «συχνά ένιωθε ότι ολόκληρος ο κόσμος θα σταματούσε. Το χέρι της ήταν σταθερό, το χάος ηρεμούσε και ήταν σαν να συμμετείχε σε ένα είδος τελετουργίας».
Η Hankir, πλέον συγγραφέας πολιτιστικών θεμάτων και δημοσιογράφος, συνέγραψε το βιβλίο Eyeliner: A Cultural History. Κι ανακάλυψε ότι το eyeliner ήταν ένας ισχυρός τρόπος σύνδεσης με τις λιβανέζικες ρίζες της, ενώ μεγάλωνε στη βόρεια Αγγλία. «Μόλις αργότερα ερεύνησα και έμαθα ότι το eyeliner έχει πολλά περισσότερα από όσα φαίνονται στο μάτι», εξηγεί. «Το eyeliner δεν με συνέδεε μόνο με τη μητέρα μου και τη γιαγιά μου, αλλά και με μια ολόκληρη γενιά μη δυτικών γυναικών. Τελικά, όταν το φορούσα, ένιωσα ότι είχα σχέση με την αραβικότητά μου».
To eyeliner διατίθεται σε εκατοντάδες μορφές από εκατοντάδες εμπορικές φίρμες, ίσως και χιλιάδες, ή αυτοσχέδιες συνταγές ομορφιάς. Από μαλακή “πάστα” που απλώνεται με λεπτό πινέλο, σε μολύβι σταθερό ή μαλακό, κι από κει σε υγρό, σε gel με αδιάβροχη υφή και σε σκιές που βρέχεις για να περιγράψεις τα μάτια. Υπάρχει κάτι για όλες, ενώ τα σχέδια κι ο τρόπος καλλιγραφίας των ματιών γεμίζουν χιλιάδες αναρτήσεις στο Pinterest και βίντεο στο TikTok.
Στο πλαίσιο της δολοφονίας της Μάχσα Αμινί οι διασυνδέσεις μεταξύ καταπιεστικών καθεστώτων, η γυναικεία ιδιότητα και η ηθική παίρνουν αποχρώσεις πολιτικές. Η χρήση του sormeh (φυσικά παραγόμενου eyeliner) στο Ιράν αποτελεί μια έκφραση δημιουργικής επανάστασης, καθώς τα σώματα των γυναικών είναι αστυνομευόμενα από την Αστυνομία Ηθικής (την ίδια που ήταν υπεύθυνη για τον θάνατο της Αμινί).
Ο τονισμός των ματιών που τα κάνει ορατά από μακριά επιτελεί την προσέγγιση του κοινού στις εκφράσεις του προσώπου. Η μεταμόρφωση γίνεται αναγνώσιμη από τον έξω κόσμο, ο ρόλος γίνεται ένα σημείο επικοινωνίας για τον δρώντα ή την δρώσα.
Τα πρότυπα ομορφιάς σε σχέση με το eyeliner δεν κάνουν διακρίσεις ούτε προς το φύλο, με παραδείγματα όπως αυτά του David Bowie στη δεκαετία του ’70 ή τον χαρακτήρα του Captain Sparrow στους Πειρατές της Καραϊβικής να αποτελούν μια ρήξη με την καθεστηκυία τάξη που αποδίδει μόνο στις γυναίκες δικαίωμα ματαιοδοξίας με συμμετοχή στο μακιγιάζ. Ταυτόχρονα είναι δυνατή η απόδοση σημασιολογικής και σημειολογικής έμφασης του eyeliner στον κόσμο της drag σκηνής. Όπως αναλύει η Hankir στο βιβλίο της, το eyeliner είναι μεταμορφωτικό. Επιτρέπει στις drag queens να περάσουν από το ένα φύλο στο άλλο, όχι μόνο όσον αφορά την εμφάνισή τους αλλά και το πώς αισθάνονται στο ρόλο τους. Ενισχύει την αυτοπεποίθηση στη σκηνή και προσδίδει δραματικότητα. Η αισθητική αυτή προσομοιάζει με αυτή της γκέισας της Ιαπωνίας και των χορευτών Kathakali της Ινδίας, καθώς επιτελούν ταυτόχρονα με τον συμβολισμό και πρακτικούς σκοπούς. Ο τονισμός των ματιών που τα κάνει ορατά από μακριά επιτελεί την προσέγγιση του κοινού στις εκφράσεις του προσώπου. Η μεταμόρφωση γίνεται αναγνώσιμη από τον έξω κόσμο, ο ρόλος γίνεται ένα σημείο επικοινωνίας για τον δρώντα ή την δρώσα.
Όμως και πέρα από την αραβοπρέπεια, την έμφυλη διάσταση ή το έθνικ στοιχείο μέσα σε πλειοψηφικώς λευκές κουλτούρες, το eyeliner αποτελεί μια έκφραση επαναστατικότητας γενικότερα. Για παράδειγμα η Amy Winehouse υπήρξε αδιάλειπτα συνδεδεμένη με το σήμα κατατεθέν της, το έντονο και όχι τέλεια απλωμένο, υπερβολικά “τραβηγμένο” στις άκρες eyeliner καθώς και τον κότσο-φωλιά στα μαλλιά της. Μάλιστα, παρόλο που για την ίδια αποτέλεσε μια αυτοέκφραση της αυτοπεποίθησής της, καθώς και των αμφιβολιών της σχετικά μ’αυτήν, και ένα οπτικά ακατάλυτο σήμα της καθιέρωσής της στον μουσικό κόσμο, συχνά οι σκανδαλοθηρικές φυλλάδες αναφέρονταν στο eyeliner της με διάθεση να αποδώσουν στην όψη της σημάδια “παρακμής”, κύλισης στα ναρκωτικά, ηθικής πτώσης…
Η αναγωγή του eyeliner στην Νεφερτίτη και την Ιεζάβελ της Παλαιάς Διαθήκης του αποδίδει φωτοπροστατευτικές ιδιότητες όσο και έμφαση στο πιο εύγλωττο σημείο του προσώπου. Η επιβίωση του χοντρού μαύρου περιγράμματος στην μινωϊκή Κρήτη και στο περίγραμμα της περίφημης Παριζιάνας (της τοιχογραφίας με το προφίλ γυναίκας με προσεγμένο μακιγιάζ) δείχνει την δύναμη που φέρει η υπογράμμιση του ματιού σε συνδυασμό με την επαυξημένη θέση της γυναίκας στην συγκεκριμένη κοινωνία.
Η μετατόπιση προς τον τονισμό των φρυδιών και του μετώπου με μακιγιάζ στις αντίστοιχες περιοχές στην κλασσική αρχαιότητα μοιάζει να θέλει να αποδώσει την έμφαση σε ένα σημείο λιγότερο “ομιλητικό” κι αυτό συνδυάζεται με την υποχώρηση της δυναμικότητας της παρουσίας των γυναικών στις αντίστοιχες κοινωνίες. Η επανεφεύρεσή του στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα μέσω των καινοτομιών των Max Factor, Rimmel και Coty αποτελούν τα εχέγγυα της διασημότητας για πλήθος γνωστές κι εμβληματικές εικόνες του συλλογικού ασυνείδητου: από τον αισθησιασμό μιας Marilyn Monroe και Brigitte Bardot, στην λεπτή ειρωνία μιας Marlene Dietrich, και στο ελαφίσιο αισιόδοξο ή και “φτιαγμένο” βλέμμα μιας Audrey Hepburn ή μιας Twiggy.
Πιθανότατα το πλέον σημαντικό να είναι ότι η ιστορία του eyeliner θυμίζει πώς η Δύση αφομοιώνει δημιουργικά και καπιταλιστικά παραδόσεις της Ανατολής, όσο κι ότι μας αφήνει με άπειρες επιλογές για να συμβολίσουμε την δική μας αντίσταση σε καθιερωμένους κανόνες και πρότυπα μιας αποστειρωμένης ομορφιάς και θηλυκότητας. Ας το γιορτάσουμε λοιπόν!
Διαβάστε ακόμη:
Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News
