Τι μας κάνει γονείς, πέρα από τον «φυσικό» τρόπο που κάποτε μπορεί να μη φέρνει το πολυπόθητο αποτέλεσμα; Μπορεί η αγάπη να υπερβαίνει το αίμα και αν ναι, πώς «χτίζει» τη συγγένεια; Ποιο είναι τελικά το υπέρτατο συγκολλητικό υλικό μιας οικογένειας; Πόσα γνωρίζουμε για τις υιοθεσίες στην Ελλάδα και πόσο έμφυλο πρόσημο κρύβεται στην απόφαση ενός ζευγαριού να προχωρήσει στην υιοθεσία ενός παιδιού;
Σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα –κάποια από αυτά ταμπού μέχρι και σήμερα- για πρώτη φορά σε ελληνικό έδαφος απαντά μία εκτενέστατη μελέτη που υπογράφεται από την Ειρήνη Παπαδάκη, διδακτόρισσα κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
Στο πρόσφατο βιβλίο της με τίτλο «Πολιτικές της Συγγένειας – Η υιοθεσία στη σύγχρονη Ελλάδα» (εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», 2021), η Παπαδάκη προχωρά σε μία άνευ προηγουμένου εθνογραφική καταγραφή για την υιοθεσία στη χώρα μας, ακολουθώντας από τη μία τις μεθοδολογίες που υπακούν σε κάθε μελέτη (συλλογή στοιχείων, συνεντεύξεις, ταξινόμηση) και εμπλουτίζοντας από την άλλη με πολύτιμο –συναισθηματικής αξίας- υλικό που «αφηγείται» την περιπέτεια επίτευξης της γονεϊκότητας από την πλευρά των γυναικών.
Από τη λαχτάρα απόκτησης ενός παιδιού που τελικά δεν έρχεται, μέχρι τις εξωσωματικές και εν τέλει τις γραφειοκρατικές διαδικασίες που στέφουν ένα ζευγάρι με την κορώνα της γονεϊκότητας, η Παπαδάκη ελίσσεται μέσα σε οργανισμούς, δομές φιλοξενίας και κέντρα βρεφών, μέσα σε νόμους και «παραθυράκια» που παίζουν τον ρόλο τους μέχρι την επίτευξη του στόχου, αφουγκράζεται τις μαρτυρίες –γυναικείες στη συντριπτική πλειονότητά τους- και σκιαγραφεί τα παράδοξα, τα νομικά κενά, τα «ψιλά γράμματα», αλλά και τις σκοτεινές πτυχές των υιοθεσιών στην Ελλάδα.
Όπως αναφέρει και η ίδια, τόσο στο βιβλίο όσο και στη συζήτηση που ακολουθεί, πρόκειται για μία εθνογραφία των πρακτικών διακίνησης των παιδιών και των διαδικασιών στις οποίες εμπλέκονται οι άνθρωποι, προκειμένου να δημιουργήσουν θετές οικογένειες.
Η κουβέντα που ακολουθεί έχει διπλή αξία και για την καθαρή ματιά με την οποία η Παπαδάκη αντιμετωπίζει τον αιώνιο βολικό μύθο των «πολλών παιδιών σε δομές και κέντρα βρεφών που η Πολιτεία δεν μπορεί να φροντίσει» (με αυτό το δημοσιογραφικό κλισέ ανατραφήκαμε οι περισσότεροι), για τον τρόπο με τον οποίο τοποθετείται για τις ιδιωτικές και εκκλησιαστικές πρωτοβουλίες επί του ζητήματος, αλλά και για το πώς η γονεϊκότητα είναι έννοια που ξεφεύγει πέρα από τους δεσμούς αίματος και τα νομικά έγγραφα.
—Ποιο ήταν το κίνητρο πίσω από μία τέτοια εκτεταμένη μελέτη για τις υιοθεσίες στην Ελλάδα;
Όταν ξεκίνησα να κάνω το μεταπτυχιακό μου στη Μυτιλήνη και ήρθα σε επαφή με την Κοινωνική Ανθρωπολογία. Εκεί ένιωσα ότι μου ανοίγεται ένας καινούριος κόσμος για το πώς κατανοούμε τα πράγματα, πώς βαδίζουμε με προκαταλήψεις ετών, πώς μπορούμε να ασκούμε κριτική απέναντι στους τρόπους με τους οποίους μεγαλώσαμε. Σε αυτό το πλαίσιο βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρον το ζήτημα της υιοθεσίας στην Ελλάδα. Αρχίζοντας την έρευνα δεν είχα καμία εικόνα τι σημαίνει «παιδιά σε κίνδυνο», «τι απογίνονται», «ποια είναι τα ιδρύματα που τα φιλοξενούν»; Σκεφτόμουν τότε και εξακολουθώ να το πιστεύω, «ζούμε έτσι, σ’ έναν κόσμο που υπάρχουν παιδιά σε ιδρύματα, που κανείς δεν θέλει να υιοθετήσει, γιατί είναι μεγαλύτερα ή γιατί έχουν άγνωστο ιστορικό». Η βασική απορία, το βασικό κίνητρο αν θες, ήταν γιατί είναι αυτά τα παιδιά σε ιδρύματα; Το έναυσμα ήταν πώς γίνεται να έχουμε τόσα παιδιά που μεγαλώνουν σε ιδρύματα;
Το ζήτημα των ιδιωτικών υιοθεσιών μας δείχνει ότι υπάρχει ένα νομικό κενό και αυτό πρέπει να το εξετάσουμε. Γιατί ο νομοθέτης όταν αναθεώρησε το νομικό πλαίσιο δεν απαγόρευσε τις ιδιωτικές υιοθεσίες; Και παρά το γεγονός ότι υπήρχαν αντιδράσεις από το σύλλογο κοινωνικών λειτουργών που ζητούσαν την απαγόρευση των ιδιωτικών υιοθεσιών; Σαφώς ο νόμος απαγορεύει την οποιαδήποτε οικονομική συναλλαγή, αλλά λίγο να δούμε την ειδησεογραφία, γρήγορα μπορούμε να αντιληφθούμε ότι κυκλώματα αγοροπωλησίας μωρών υπάρχουν.
—Έχουμε μεγαλώσει με αυτό το κλισέ, είναι όμως τόσα πολλά αυτά τα παιδιά που φρακάρουν το Κράτος Πρόνοιας σε σημείο που να μην μπορεί να μεριμνά επαρκώς;
Ναι, είναι αρκετά, αλλά λίγα από οικονομικής άποψης και σε σχέση με το πώς μια κοινωνία μπορεί να τα φροντίσει. Βάσει της έρευνας πλέον θεωρώ ότι αυτά τα παιδιά είναι λίγα και η πολιτεία έχει τη δυνατότητα να τα φροντίσει, αλλά δεν ασχολείται όπως οφείλει. Όλες οι υπηρεσίες και τα περισσότερα ιδρύματα είναι υποστελεχωμένα.
—Μια εικόνα που επίσης μας έχει εντυπωθεί γι’ αυτά τα ιδρύματα μαζί με την κακοποιητική λέξη «ορφανοτρείο»…
Ναι! Σε άλλες εποχές το ορφανοτροφείο, ως λέξη, ως έννοια και λειτουργικότητα, κουβαλούσε στίγμα. Στο σήμερα δεν υπάρχουν ορφανοτροφεία. Υπάρχουν ιδρύματα, δομές φιλοξενίας, συνήθως υποστελεχωμένες, με πολύ δύσκολες συνθήκες, αλλά υπάρχουν και συνήθως τρέχουν με το φιλότιμο ανθρώπων που πασχίζουν για όλα.
—Διαβάζοντας το βιβλίο και κυρίως τα σημεία των συνεντεύξεων και μαρτυριών γυναικών που θέλουν ή σκέφτονται να προχωρήσουν σε υιοθεσία, δημιουργείται η εντύπωση ότι πρόκειται για μία αρκετά επώδυνη διαδικασία που την επωμίζονται κυρίως γυναίκες. Εσείς και καθ’ όλη τη διάρκεια της έρευνάς σας τι άποψη σχηματίσατε;
Σίγουρα τώρα μπαίνουν πολύ ενεργά και οι άντρες. Το θέμα όμως είναι ότι οι γυναίκες είναι παντού σ’ αυτή την ιστορία από την άποψη ότι σε όλες τις φάσεις της υιοθεσίας / αναδοχής θα συναντήσεις γυναίκες κοινωνικές λειτουργούς, νοσηλεύτριες, γενικότερα οι άνθρωποι που παίρνουν μέρος σε αυτή τη διαδικασία είναι κυρίως γυναίκες.
Σε ένα εξαιρετικά μεγάλο ποσοστό των ζευγαριών που ενδιαφέρονται να υιοθετήσουν, οι γυναίκες είναι εκείνες που θα πάρουν τα πρώτα τηλέφωνα στο ίδρυμα να συνεννοηθούν, να ρωτήσουν για πληροφορίες, να τρέξουν την όλη διαδικασία. Οι γυναίκες κυρίως είναι εκείνες που θα μελετήσουν –από βιβλία ψυχολογίας μέχρι οτιδήποτε άλλο βοηθητικό- όταν τελικά πάρουν το παιδί σχετικά με το πως θα μιλήσουν στο παιδί για την υιοθεσία του… Συνήθως, στις υιοθεσίες μιλάμε για ζευγάρια, οπότε μπαίνει και ο άντρας μέσα σε όλο αυτό, αλλά η γυναίκα είναι αυτή που συμμετέχει 100% στην όλη διαδρομή. Από την προσπάθεια για εξωσωματική, καθώς αυτή είναι η πορεία στην Ελλάδα, και τον σωματικό και ψυχολογικό πόνο που βιώνει, με τα φάρμακα, με τους πόνους, με τις ανεπιτυχείς προσπάθειες, τις προσπάθειες ξανά και ξανά, τις καταθλίψεις που ακολουθούν και το γεγονός ότι πολλά ζευγάρια διαλύονται και εν τέλει χωρίζουν. Ναι, σε όλη αυτή τη διαδικασία, η γυναίκα επωμίζεται το βάρος της μητρότητας. Και το βάρος της μητρότητας είναι πολύ σοβαρό, για διαφορετικούς λόγους σε κάθε γυναίκα.
—Πιστεύετε ότι η μητρότητα ακόμη και σήμερα εξακολουθεί να θεωρείται κατόρθωμα και τίτλος τιμής, κάτι σαν Έβερεστ φτιαγμένο μόνο για γυναίκες που πρέπει να το ανέβουν και λιγότερο πραγματική – είναι λες και έχουν χαλάσει οι εργοστασιακές ρυθμίσεις αν δεν μπορείς να υπακούσεις σε αυτό. Περισσότερο χρέος, παρά επιθυμία και πραγματική ανάγκη;
Αυτό είναι ιδεολογία. Έτσι μεγαλώνουμε. Όμως, είναι κάπως αλληλένδετα αυτά – και ως project που πρέπει να κατακτήσεις και ως ανάγκη που θέλεις να ικανοποιήσεις. Σκεφτείτε ότι ακόμα και η κοινωνικότητά μας από μία ηλικία και μετά εξαρτάται από το αν έχουμε παιδιά ή όχι, κάπως νιώθεις ότι η κοινωνία σε αποκλείει, αν δεν υπάρχουν παιδιά στη ζωή σου, είτε επειδή το επέλεξες συνειδητά είτε για άλλους λόγους. Ακριβώς αυτό είναι που δεν μπορούν να εκλογικεύσουν όλοι οι άνθρωποι. Κάποιοι το αισθάνονται ως αποτυχία, ότι δεν επιτέλεσαν κάποιον μεγάλο ρόλο.
—Από την έρευνά σας σίγουρα θα έχετε εικόνα από δομές φιλοξενίας και κέντρα βρεφών. Κατά προσέγγιση πόσα είναι τα νομικά ελεύθερα παιδιά που μπορούν να δοθούν προς υιοθεσία;
Η έρευνα μου εστιάστηκε καταρχάς σε ένα μαιευτήριο που φιλοξενούσε παιδάκια που μετά τη γέννησή τους δεν έφευγαν με τη γυναίκα που τα γέννησε και κατά δεύτερον, σε μία από αυτές τις τρεις δημόσιες δομές που έχουν παιδιά που μπορείς να υιοθετήσεις μέχρι 2,5 -3 χρονών, δηλαδή μωρά. Τα παιδιά εκεί, τα νομικά ελεύθερα παιδιά, τα οποία μπορούν να υιοθετηθούν είναι λίγα. Κι αυτό γιατί η έννοια του ορφανού δεν υπάρχει. Ελάχιστα είναι τα παιδιά που δεν έχουν καθόλου γονείς. Που απλά βρέθηκαν εκεί γιατί πέθαναν και οι δύο γονείς τους και δεν υπάρχει συγγενικό δίκτυο να τα φροντίσει. Όπως αναφέρω και στο βιβλίο, τα παιδιά είναι εκεί για διάφορους λόγους. Μπορεί να είναι παιδιά μεταναστών, χωρίς χαρτιά, μπορεί να είναι παιδιά που οι γονείς τους αντιμετωπίζουν ψυχικά ζητήματα, μπορεί να είναι παιδιά τοξικομανών.
—Με συγχωρείτε για τη λέξη που θα χρησιμοποιήσω, αλλά μιλάμε για παιδιά “παρκαρισμένα” εκεί;
Από την Πολιτεία, όχι απαραίτητα από τη γυναίκα που τα γέννησε, διότι δεν υπάρχει κόσμος να δουλέψει και να φροντίσει αυτά τα παιδιά, τα οποία, ξαναλέω: είναι λίγα για να αναλάβει η κοινωνία και το κράτος την ευθύνη τους, όπως πραγματικά το αξίζουν. Είναι αδιανόητο το πώς συμβαίνει αυτό. Δεν είναι δυνατόν, ας πούμε, σε ένα νοσοκομείο να είναι παρκαρισμένα παιδιά για έναν χρόνο, γιατί δεν υπάρχει θέση να πάνε σε ένα κέντρο φροντίδας, ειδικά τα μωρά. Μου φαίνεται τρελό.
Ένα άλλο κομμάτι είναι τα μωρά και τα παιδιά στους δρόμους. Ε, δεν γίνεται να μην υπάρχει κρατική μέριμνα γι’ αυτά, να μην υπάρχει μία ομάδα street-work, να δει τι γίνεται μ’ αυτή τη μάνα που βγάζει το παιδί στον δρόμο και όχι να της το πάρει, δεν μιλάμε γι’ αυτή τη διαδικασία, αλλά να φροντίσουν την οικογένεια. Να ελέγξουν τι συμβαίνει. Δεν έχουν να φάνε; Υπάρχουν άνεργοι στο σπίτι; Γιατί είναι στον δρόμο αυτή η μητέρα με το παιδί της; Δεν μπορεί σαν κοινωνικό κράτος να μην έχεις μια υπηρεσία που συντονισμένα θα φροντίζει αυτά τα περιστατικά.
—Κεφάλαιο «ιδιωτικές υιοθεσίες». Στο βιβλίο περιγράφετε σχεδόν ένα παράλληλο σύμπαν που μας δείχνει τι ακριβώς;
Το ζήτημα των ιδιωτικών υιοθεσιών μας δείχνει ότι υπάρχει ένα νομικό κενό και αυτό πρέπει να το εξετάσουμε. Γιατί ο νομοθέτης όταν αναθεώρησε το νομικό πλαίσιο δεν απαγόρευσε τις ιδιωτικές υιοθεσίες; Και παρά το γεγονός ότι υπήρχαν αντιδράσεις από το σύλλογο κοινωνικών λειτουργών που ζητούσαν την απαγόρευση των ιδιωτικών υιοθεσιών; Σαφώς ο νόμος απαγορεύει την οποιαδήποτε οικονομική συναλλαγή, αλλά λίγο να δούμε την ειδησεογραφία, γρήγορα μπορούμε να αντιληφθούμε ότι κυκλώματα αγοροπωλησίας μωρών υπάρχουν. Ακόμη, όμως, και σε περιπτώσεις ζευγαριών που δεν έχουν εμπλακεί σε τέτοιο κύκλωμα, το χρήμα έχει συχνά μία θέση σε αυτή την ανταλλαγή, είτε ως μορφή δώρου, είτε ως μορφή βοήθειας στην γυναίκα που έδωσε το παιδί και βρίσκεται σε ανάγκη. Γιατί αν μία γυναίκα δώσει το παιδί που γέννησε σε μία άλλη γυναίκα που επιθυμεί για χρόνια ένα παιδί και δεν έρχεται με «φυσικό» τρόπο νιώθει μία ευγνωμοσύνη, νιώθει ότι θέλει να ανταποδώσει και εκεί μπορεί να πει εύκολα “για το καλό που μου έκανες πάρε αυτό το ποσό ως δώρο”… και κάπως έτσι είναι το 90% των ιδιωτικών υιοθεσιών.
—H περιγραφή –και κάποιες από τις μαρτυρίες- θυμίζουν λίγο και πράγματα που ακούγαμε εν είδει pattern σε μια εκπομπή που καταπιανόταν με υποθέσεις παιδιών που αναζητούσαν τους γονείς τους και τανάπαλιν…
Τις είχα δει όλες τις εκπομπές! Τις έχω απομαγνητοφωνήσει. Στο διδακτορικό έχω ένα κεφάλαιο που είναι ακριβώς αυτή η εκπομπή, ήταν χρήσιμο για μένα για να μπορέσω αποκωδικοποιήσω τους συμβολισμούς του αίματος και τα συναισθήματα που προκαλεί το «αίμα».
—Καταλάβατε ποτέ γιατί όλες αυτές οι ιστορίες επανασύνδεσης βιολογικής μάνας με παιδί προκαλούν τέτοια συγκίνηση, ακόμα κι αν από πίσω τέτοιες ιστορίες κρύβουν από παράνομη διακίνηση βρεφών μέχρι άλλα σοβαρότατα ποινικά αδικήματα;
Το ανθρωπολογικό ερώτημα εδώ για μένα ήταν «γιατί κλαίει ο κόσμος με αυτό», γιατί συγκινούνται τόσο πολύ με την τάδε ιστορία, ας πούμε. Γιατί συγκινεί τόσο πολύ ότι απλά έχουν «κοινό αίμα»; Γιατί προκαλούσε στη γιαγιά μου, για παράδειγμα, αυτή την ταραχή μία τέτοια ιστορία; Και η απάντηση έχει δύο σκέλη: καταρχάς, οι μεγαλύτερης ηλικίας άνθρωποι συγκινούνταν γιατί τους θύμιζε μία γνωστή και κοινή ιστορία του παρελθόντος, την ιστορία της εκτός γάμου κύησης και τον εξαναγκασμό που πολλές γυναίκες είχαν υποστεί να δώσουν για υιοθεσία το εκτός γάμου παιδί που γέννησαν.
Γι’ αυτό και εκείνοι που κάνουν αυτή την υπέρβαση, που βάζουν στην άκρη το θέμα του DNA, για εμένα είναι καινοτόμοι, πραγματικοί ριζοσπάστες, αλλάζουν κάτι σ’ αυτή την κοινωνία προς το καλύτερο. Γιατί στην Ελλάδα, για κάποιους λόγους, αυτό το ταμπού ακόμη δεν το έχουμε σπάσει.
Και κατά δεύτερον, δείχνει πόσο ισχυρή είναι η ιδεολογία της αιματοσυγγένειας. Είναι σαν το κοινό DNA να «μιλά» μεταξύ των ανθρώπων που συνδέονται και να τους προκαλεί συναισθήματα και συνδέσεις. Είναι σαν «το κοινό αίμα» να δημιουργεί αυτομάτως σχέσεις οικειότητας, κάτι που όπως μπορούμε να αντιληφθούμε δεν συμβαίνει αν μόνο σκεφτούμε ότι πολλές από μας ίσως έχουμε συγγενείς που γνωρίζουμε αλλά νιώθουμε ότι δεν μας συνδέουν πράγματα ή δεν αναπτύσσουμε συναισθήματα. Άρα το «κοινό αίμα» δεν «μιλά» πράγματι, ή αν «μιλά» αυτό γίνεται γιατί εμείς ζούμε σε ένα κόσμο που πολιτισμικά δημιουργείται αυτή η συνθήκη και εμείς είμαστε μέρος αυτού του κόσμου και αυτό είναι ιδεολογία.
—Υπάρχει ακόμη ταμπού ότι “ναι μεν θέλω να υιοθετήσω, αλλά δεν είναι το δικό μου κύτταρο, οπότε δεν θα είναι δικό μου παιδί”;
Ε, ναι! Σαφέστατα. Νομίζω αυτό είναι το διαφιλονικούμενο. Γι’ αυτό και εκείνοι που κάνουν αυτή την υπέρβαση, που βάζουν στην άκρη το θέμα του DNA, για εμένα είναι καινοτόμοι, πραγματικοί ριζοσπάστες, αλλάζουν κάτι σ’ αυτή την κοινωνία προς το καλύτερο. Γιατί στην Ελλάδα, για κάποιους λόγους, αυτό το ταμπού ακόμη δεν το έχουμε σπάσει. Κι αυτό φαίνεται κι από τον σύλλογο που δημιούργησαν τόσο δυναμικά θετοί γονείς και υποψήφιοι θετοί γονείς το 2012 και ο οποίος έπαυσε τις λειτουργίες του το 2020, γιατί δεν υπήρχε συμμετοχή, δεν εγγράφονταν νέα μέλη ώστε να κινήσουν διαδικασίες, να δημιουργηθεί ένας μοχλός πίεσης να είναι καλύτερα τα πράγματα.
Όσο προοδεύει η ιατρική τεχνολογία και μπορείς να το παλέψεις με εξωσωματικές, συν τις παρένθετες μητέρες που έχουν μπει στην εξίσωση, τόσο ατροφεί η ζήτηση για υιοθεσίες. Αυτό συμβαίνει γιατί η επιθυμία για «δικό σου» παιδί είναι πολύ ισχυρή και τα ζευγάρια, οι γυναίκες προσπαθούν καταρχάς με όλους τους διαθέσιμους τρόπους της ιατρικής τεχνολογίας να αποκτήσουν παιδί με δικά τους γενετικά υλικά. Νιώθουν μία σιγουριά με αυτό, νιώθουν ότι γνωρίζουν κάτι παραπάνω για την εξέλιξη και την παρακολούθηση του παιδιού στο μέλλον, ότι μπορούν να ελέγξουν καλύτερα το μέλλον και την ανατροφή του παιδιού. Το άγνωστο DNA δημιουργεί ένα φόβο.
—Θα τολμήσω να ρωτήσω την άποψή σας για τις ιδιωτικές πρωτοβουλίες μέριμνας και φροντίδας παιδιών. Θεωρείτε ότι καλύπτουν επαρκώς το όποιο κενό υπάρχει από την πολιτεία;
Δεν είναι δυνατόν να βασίζουμε την παιδική προστασία και φροντίδα σε ιδιώτες ή ΜΚΟ ή εκκλησιαστικά ιδρύματα και ιδιωτικές πρωτοβουλίες να παίρνουν τα χρήματα του κράτους, με μορφή επιδοτήσεων και επιχορηγήσεων, αντί αυτά τα κονδύλια να πηγαίνουν σε δομές με επιστήμονες και ειδικούς που μπορούν και γνωρίζουν να φροντίζουν τέτοιες καταστάσεις. Πρόκειται για λύσεις που βασίζονται στο τυχαίο και το συμπτωματικό.
Δεν αμφισβητεί κανείς ότι και σε αυτές τις οργανώσεις μπορεί να εργάζονται άξιοι επαγγελματίες, δεν ακυρώνω το δόσιμο των εργαζομένων. Απλώς δεν μπορούμε ως κοινωνία να βασιζόμαστε στην ιδιωτική πρωτοβουλία και στο όραμα κάποιου που μπορεί να αλλάξει πορεία κάποια στιγμή. Δεν είναι δυνατόν να μην έχουμε το κράτος πρόνοιας που μας αξίζει γιατί τα παιδιά μας είναι παιδιά όλων μας. Θα ήθελα να νιώθω ότι ζω σε μία κοινωνία που θεωρεί τα δικά μου παιδιά και δικά της και αν κάτι πάθω και για διάφορους λόγους δεν μπορώ να φροντίσω τα παιδιά μου να είμαι σίγουρη ότι η κοινωνία αυτή μπορεί να το κάνει και να το κάνει καλά.
Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News
Εξαιρετική συνέντευξη! Η τελευταία παράγραφος δε, τα λέει όλα.