Πρωτοπόροι της Γυναικείας Απελευθέρωσης: Η περίπτωση Josephine Baker

Το παρόν αποτελεί μέρος ενός μικρού ιστορικού αφιερώματος που εγκαινιάζω με θηλυκότητες που άνοιξαν δρόμους για τις γυναίκες σε διάφορους τομείς. Γυναίκες πρωτοπόρους της απελευθέρωσης. Στο πρώτο μέρος, η ακατάβλητη Joséphine Baker.

______________

Ο Γάλλος πρόεδρος Emmanuel Macron επ’ευκαιρία της ένταξής της χορεύτριας Joséphine Baker στο γαλλικό Πάνθεον στις 30 Νοεμβρίου 2021, είχε πει ότι τιμά μια ζωή «που σημαδεύτηκε από την αναζήτηση για ελευθερία και δικαιοσύνη». Είναι η πρώτη μαύρη γυναίκα που μπήκε στο Πάνθεον και η έκτη γυναίκα μετά τη Simone Veil, τη Germaine Tilion, τη Geneviève de Gaulle-Anthonioz, τη Marie Curie και τη Sophie Berthelot.

Η πρώτη μαύρη ιέρεια του στυλ και της απελευθέρωσης, η Josephine Baker, πάνω απ’ όλα έθεσε τη δημοτικότητά της στην υπηρεσία άλλων, συμμετέχοντας στην υπόθεση των Αφροαμερικανών ενώ υποστήριξε τις ιδέες του Martin Luther-King. Με καταγωγή από το Saint Louis, όταν παντρεύτηκε τον βιομήχανο Jean Lion το 1937, απέκτησε τη γαλλική υπηκοότητα, 12 χρόνια μετά την άφιξή της στο Παρίσι, σε ηλικία 19 ετών, όπου γρήγορα έγινε η πρωταγωνίστρια της Revue Nègre στο Théâtre des Champs-Elysées. “Μια μέρα, συνειδητοποίησα ότι ζούσα σε μια χώρα όπου φοβόμουν να είμαι μαύρη. Ήταν μια χώρα που προορίζεται για τους λευκούς. Δεν υπήρχε χώρος για μαύρους. Πνιγόμουν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πολλοί από εμάς φύγαμε, όχι επειδή θέλαμε, αλλά επειδή δεν αντέχαμε άλλο… Ένιωσα απελευθερωμένη στο Παρίσι».

Το 1917, όταν ήταν 11 ετών, η τρομοκρατημένη μικρούλα Josephine McDonald τότε, έγινε μάρτυρας της φυλετικής βίας στο East St. Louis της πολιτείας του Illinois. Σε μια ομιλία της χρόνια αργότερα, θυμήθηκε τι είχε δει: “Μπορώ ακόμα να δω τον εαυτό μου να στέκομαι στη δυτική όχθη του Μισισιπή κοιτάζοντας προς το Ανατολικό Σεντ Λούις και να παρακολουθώ τη λάμψη της καύσης των σπιτιών των νέγρων που φωτίζαν τον ουρανό. Εμείς τα παιδιά στεκόμασταν στριμωγμένα μαζί σαστισμένα… τρομαγμένα μέχρι θανάτου με τις κραυγές των οικογενειών των νέγρων που περνούσαν από αυτή τη γέφυρα χωρίς τίποτα άλλο εκτός από αυτό που είχαν στην πλάτη τους ως τα εγκόσμια υπάρχοντά τους… Έτσι, με αυτό το όραμα στο νου κι εγώ έτρεξα, έτρεξα κι έτρεξα…”

Φαίνεται πως έκανε καλά. Όλο το Παρίσι των “τρελών 1920s” είχε μόνο αυτό το όνομα στα χείλη του: Joséphine Baker. Η Αφροαμερικανίδα χορεύτρια από το Saint Louis θριάμβευσε για πολύ καιρό στα σανίδια των Folies Bergère και του Casino de Paris όπου τραγούδησε το I have two loves (τη χώρα μου και το Παρίσι). Πρωταγωνίστησε σε τέσσερις ταινίες που γνώρισαν επιτυχία μόνο στην Ευρώπη: τη βωβή ταινία Σειρήνα των Τροπικών (1927), Ζούζου (1934) και Πριγκίπισσα Ταμ Ταμ (1935), καθώς και στο Fausse Alerte το 1940.

Πολύπλευρη καλλιτέχνις, ανθεκτική περσόνα, μητέρα 12 υιοθετημένων παιδιών, και προστάτιδα των ζώων, η Joséphine Baker συνεχίζει να μας εμπνέει.

Η διαβόητη εμφάνιση στη σκηνή με μια φούστα-ζώνη που αποτελούνταν μόνο από μπανάνες σήμερα θα έφερνε στο νου τις πιο στερεοτυπικές αποικιοκρατικές σκέψεις, με όλη την ενοχή του λευκού Ευρωπαίου που τις χαρακτηρίζουν. Ωστόσο τότε ήταν μια επανάσταση στην απελευθέρωση του γυναικείου κορμιού από τις συμβάσεις των καμπαρέ και της “φορετής¨ θηλυκότητας που αντιπροσώπευε. Φίλη αργότερα των μεγάλων σχεδιαστών Christian Dior και Pierre Balmain, αξιώθηκε να της αφιερωθεί ένα εμβληματικό άρωμα του Jacques Guerlain, το Sous le Vent που αναφέρεται στα νησιά της Καραϊβικής. Μυρίζοντάς το είναι σαν να βρισκόμαστε μέσα στο μαγεμένο ακροατήριο που βλέπει την Josephine Baker να ξεπηδά μέσα από ένα τεράστιο μπουκάλι και να χορεύει φρενιασμένα ολόγυρά του, σαν να ήταν κάποιου είδους μαγικού τοτέμ, όπως τότε με την ζώνη με τις μπανάνες.

Το νούμερο αφορούσε στο La Folie du Jour στο Folies Bergères το 1927, ενώ η ζώνη εκτίθεται τώρα στο Château des Milandes, έναν μικρό παράδεισο στη Dordogne όπου η χορεύτρια έζησε ένα μεγάλο μέρος της ζωής της.

Η μεγάλη τραγουδίστρια Shirley Bassey, η οποία μνημονεύει την Baker ως την κύρια επιρροή της, λέει για κείνη “… έκανε την διαδρομή από μια μικροκαμωμένη ιθαγενή χορε΄τρια με μια αξιοπρεπή φωνή στην υπέρτατη ντίβα… Σας ορκίζομαι ότι σ’ όλη μου τη ζωή ότι δεν έχω δει ποτέ, και πιθανότατα ποτέ δεν θα δω ξανά, έναν τόσο εντυπωσιακό τραγουδιστή και ερμηνευτή.”

Ίσως όχι τυχαία το κατοικίδιο τσιτάχ της Baker ονομαζόταν Chiquita, το οποίο της προσφέρθηκε από τον μουσικό Henri Scotto που της έγραψε τη μεγαλύτερη επιτυχία του, το περίφημο “Έχω δύο αγάπες” το 1930. Το πιστό αιλουροειδές τη συνόδευε στα σόου της, καθώς επίσης και στο δρόμο, όπου περήφανα το περπατούσε με το λουράκι του. Και πάλι το σύγχρονο μυαλό θα είχε τις ενστάσεις του, όμως οι εποχές ήταν ζόρικες και κάθε εικόνα μιας δυναμικής γυναίκας άνοιγε δρόμους για όλες μας.

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται κι η στρατιωτική της συμμετοχή. Ήταν κατάσκοπος στην υπηρεσία της Γαλλίας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς να διστάζει να αποπλανήσει ξένους στρατιωτικούς ακόλουθους για να αποσπάσει πληροφορίες από αυτούς. Μετά τον πόλεμο, βραβεύτηκε με το παράσημο Croix de Guerre από τον γαλλικό στρατό και έλαβε το αξίωμα Chevalier of the Légion d’honneur (ιππότης της λεγεώνας της τιμής) από τον μετέπειτα πρόεδρο της γαλλικής δημοκρατίας Charles de Gaule.

Η ελευθεριότητά της δεν ήταν αντικείμενο μόνο χειρισμού ωστόσο. Παντρεύτηκε 5 φορές και είχε εξωσυζυγικές σχέσεις και με γυναίκες, με πιο γνωστές εξ αυτών την Colette και την Frida Kahlo. Ακόμα και στο θέμα της μητρότητας υπήρξε πρωτοπόρος: υιοθέτησε 12 παιδιά από όλο τον κόσμο, μια «φυλή του ουράνιου τόξου» όπως την αποκαλούσε.

Οι κοινωνικοί της αγώνες της επεφύλαξαν μια θέση στην ιστορία. Αρνήθηκε να εμφανιστεί σε φυλετικά διαχωρισμένο κοινό στις Ηνωμένες Πολιτείες και διακρίνεται για τη συνεισφορά της στο κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων. Το 1968, όταν της προσφέρθηκε η ανεπίσημη ηγεσία στο κίνημα στις Ηνωμένες Πολιτείες από την χήρα Coretta Scott King, μετά τη δολοφονία του Martin Luther King Jr., απέρριψε την προσφορά ανησυχώντας για την ευημερία των παιδιών της. Συνεργάστηκε όμως με το NAACP, την ένωση για την πρόοδο των έγχρωμων. Η φήμη της ως σταυροφόρου των ατομικών διακαιωμάτων μεγάλωσε σε τέτοιο βαθμό που η NAACP ανακήρυξε την Κυριακή 20 Μαΐου 1951 «Ημέρα Τζοζεφίν Μπέικερ». Της χάρισε ισόβια ιδιότητα μέλους στο NAACP με πρωτοβουλία του κατόχου Νόμπελ Ειρήνης Ralph Bunche. Η τιμή που της δόθηκε την ώθησε να προωθήσει τις σταυροφορικές προσπάθειές της με τον ακτιβισμό «Save Willie McGee». Ο McGee ήταν ένας μαύρος άνδρας στο Μισισιπή που καταδικάστηκε για βιασμό μιας λευκής γυναίκας το 1945 με βάση αμφίβολα στοιχεία και καταδικάστηκε σε θάνατο. Η Baker παρευρέθηκε σε συγκεντρώσεις για τον McGee και έγραψε γράμματα στον Fielding Wright, τον κυβερνήτη του Μισισιπή, ζητώντας του να χαρίσει τη ζωή του McGee. Παρόλο που δεν τα κατάφερε, καθώς ο McGee τελικά εκτελέστηκε, η θρυαλλίδα των διεκδικήσεων υπέρ των μαύρων είχε ανάψει.

Η μόνη γεννημένη στην Αμερική γυναίκα που έλαβε πλήρεις γαλλικές στρατιωτικές τιμές στην κηδεία της, ο θάνατός της ήταν η αφορμή μιας τεράστιας λατρευτικής πομπής στη Γαλλία. Μετά από μια οικογενειακή λειτουργία στην εκκλησία Saint-Charles στο Μόντε Κάρλο, η Baker ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο του Μονακό (Cimetière de Monaco), ενώ στο Πάνθεον που αναφέραμε στην αρχή του άρθρου υπάρχει το κενοτάφιο της.

Τα λόγια της Baker έχουν αξία ακόμη και σήμερα, για γυναίκες σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, σε όλα τα στρώματα. “Πρέπει να μορφωθείς. Πρέπει να πας σχολείο και πρέπει να μάθεις πώς να προστατεύεις τον εαυτό σου. Και πρέπει να μάθεις πώς να προστατεύεις τον εαυτό σου με την πένα κι όχι με το όπλο”.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News