Όσοι από μας έχουμε μουσικές σπουδές, κι ιδιαίτερα πιάνου, στο άκουσμα της λέξης πιανίστας-συνθέτης αυτομάτως φτιάχνουμε στο μυαλό μας το ολόγραμμα του Franz Liszt: μια νευρώδης φιγούρα με μακρύ ίσιο μαλλί, αετίσιο προφίλ, δαιμονικό βλέμμα και φυσικά ατσάλινα μακριά δάκτυλα που κατατροπώνουν το κλαβιέ. Δεν είναι τυχαίο ότι γοήτευσε την Ευρώπη αυτός ο ούγγρος εμιγκρές σε μια εποχή εθνικών επαναστάσεων, ριζοσπαστικοποίησης κι έφεσης στην φιλελεύθερη δικαιωματικότητα της ιδιοφυϊας -οι απαρχές των “καταραμένων καλλιτεχνών” είναι ακριβώς στον 19ο αιώνα. Ο Liszt κυριαρχεί στην συνείδηση των μουσικόφιλων ως ο par excellence πιανίστας-συνθέτης του 19ου αιώνα και του κινήματος του Ρομαντισμού. Τι γίνεται όμως όταν μια άλλη πιανίστρια-συνθέτης σχεδόν τον ξεπερνά -τουλάχιστον σε διάρκεια μεσουρανήματος, καθώς καλύπτει πάνω από 6 δεκαετίες πιανιστικής καριέρας- και που άλλαξε την δυναμική των συναυλιών και την δομή τους, και μάλιστα με τον σύζυγο στο ψυχιατρείο για μέρος αυτής; Πόσοι γνωρίζουν την επιρροή της Clara Schumman στα μουσικά τεκταινόμενα και γιατί αυτοί δεν είναι σήμερα περισσότεροι;
Η Clara Josephine Wieck Schumman, όπως είναι το πλήρες της όνομα, είχε την τύχη, και την ατυχία ταυτόχρονα, να είναι γυναίκα και παντρεμένη με τον προεξάρχοντα των Ρομαντικών συνθέτη Robert Schumman. Του οποίου το όνομα, όπως και αυτό του Liszt, έρχεται απρόσκλητο πάντοτε πριν από αυτό της Clara στο άκουσμα των λέξεων 19ος αιώνας-κλασική μουσική-πιάνο…
Η επαγγελματική φήμη της παραμένει επισκιασμένη από την κουτσομπολίστικη κλειδαρότρυπα μέσα από την οποία συνήθως παρουσιάζεται η ζωή της -η συζυγική της συγκυρία, η πιθανολογούμενη ερωτική της σχέση με τον άλλο διάσημο ρομαντικό συνθέτη, τον Brahms, οι δυσκολίες του καθημερινού βίου…
Πράγματι, στο Εθνικό Ωδείο το πάλαι ποτέ, όπου η γερμανόστροφη και ρωσόστροφη, θάλλουσα την αρρενωπότητα κατεύθυνση της Μουσικής ήταν κάτι σαν ευαγγέλιο (έφτασα σχεδόν φοιτήτρια για να ακούσω στ’αλήθεια βρετανική κλασική μουσική λ.χ. ή γυναίκες συνθέτριες) η αναφορά στην Clara γινόταν πάντοτε και μόνον ως παρακολούθημα του Robert Schumman. Τι απώλεια…
Η πιανίστρια Lara Downes είχε μια παρόμοια εμπειρία που μου επιτρέπει να την επικαλεστώ από μια συνέντευξή της: «Όταν μεγάλωνα, έμαθα για πρώτη φορά για την Clara διαβάζοντας για τον Robert Schumman». Eίχε βρει μια φιγούρα κλασικής μουσικής που της έμοιαζε και θα μπορούσε να είναι πρότυπο. Ως έφηβη βιρτουόζος, η Lara επέλεξε το Κονσέρτο για πιάνο σε Λα ελάσσονα της Clara όταν συνέπραξε με μια μικρή περιφερειακή ορχήστρα στην Αλαμπάμα των ΗΠΑ.
Το έργο το είχε συνθέσει η Clara όταν κι η ίδια ήταν έφηβη! Ένα παιδί-θαύμα που εκπαιδεύτηκε και εποπτευόταν αυστηρά από τον πατέρα της, Friedrich Wick, η Clara είχε ήδη κάνει το ντεμπούτο της στο Gewandhaus στη γενέτειρά της Λειψία, στη Γερμανία, ενώ είχε περιοδεύσει στο Παρίσι πριν από την εφηβεία της. Μια φήμη που εδραιώθηκε νωρίς, με πιανιστικούς θριάμβους, και πολύ στερεότερα από εκείνη του κατά 9 χρόνια μεγαλύτερού της Robert, ο οποίος υπήρξε ανασφαλής και σχετικά άγνωστος μέχρι αρκετά αργά στην καριέρα του.
Στην βιογραφία της Nancy B. Reich με τίτλο Clara Schumann: The Artist and the Woman η επιρροή της βιρτουοζιτέ της Clara, αλλά και των συνθέσεών της στο ευρωπαϊκό κοινό, εμφανίζεται να είναι πάντα αξιοσημείωτη.
Η Schumann λίγο-πολύ σταμάτησε να συνθέτει μετά τον πρόωρο θάνατο του Robert το 1856, όταν εκείνος ήταν 46 ετών και εκείνη μόλις 37, επομένως το έργο της είναι σχετικά μικρό —μόλις 23 δημοσιευμένα έργα— και περιλαμβάνει σχεδόν αποκλειστικά κομμάτια για σόλο πιάνο, μουσική δωματίου και lieder (αυτό που θα λέγαμε σήμερα γερμανικά τραγούδια).
Δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση για πολυγραφότατη συνθέτη, σαν τον J.S.Bach ή ακόμη και τον νεαρότατα χαμένο L.Mozart, ωστόσο αυτό δεν συνέβη από κάποια δική της επιλογή αλλά από μια αναγκαιότητα της έμφυλης συνθήκης στην οποία διαβιούσε. Τα κομμάτια της διαπνέονται από μια πρώϊμη μελαγχολία, μια ενασχόληση με το εσωτερικό, η οποία κερδίζει σε πολυπλοκότητα και ηχόχρωμα καθώς ωριμάζει και η ζωή της δοκιμάζεται.
O Robert είχε μπει για πρώτη φορά στη ζωή της όταν έγινε μαθητής του πατέρα της. Μάλιστα οι φιλοδοξίες του δεύτερου για την κόρη του τον έκαναν να αντιταχθεί στον γάμο τους ακόμη και νομικά! Έχασε όμως και οι δυο συνθέτες παντρεύτηκαν το 1840. Δεν πρέπει να εκληφθεί ως τυχαίο γεγονός ότι οι πρώϊμες συνθέσεις του Robert είναι επικεντρωμένες στο όργανο δεξιοτεχνίας της συζύγου του: στο πιάνο. Η Clara ενεθάρρυνε τον άντρα της να συγγράψει, του έδωσε το αναγκαίο θάρρος και την γεμάτη αυτοπεποίθηση προτροπή να σοβαρέψει την παραγωγή του.
«Η μουσική τους είναι τόσο βαθιά συνδεδεμένη που πραγματικά δεν μπορείς να ξεχωρίσεις το ένα από το άλλο», λέει η Lara Downes. «Από την αρχή, ήταν τόσο βαθιά συνδεδεμένοι, πάντα άκουγαν μαζί και μοιράζονταν, συμβουλεύονταν και συνεργάζονταν. Είναι σαν όλη η μουσική που παρήγαγαν να φέρει και τα δύο σύνολα γονιδίων, και αυτό είναι τόσο όμορφο». Ακούμε δηλαδή μέσα στο έργο του Robert και την συμβολή της Clara, και το ανάποδο. Για παράδειγμα το Piano Trio σε Σολ ελάσσονα (opus 17) της τελικής περιόδου της Clara ως συνθέτριας είναι ίσως το μεγαλύτερο της επίτευγμα, αλλά επίσης ο πρόδρομος των πασίγνωστων τρίο του συζύγου της Robert.
Ευτυχώς για μας, και για την ίδια, στο πρόσωπο του Robert είχε ένα συμπαίκτη και συνοδοιπόρο, όχι ένα εμπόδιο στις φιλοδοξίες της όπως λειτούργησε ο Mahler για την δική του ταλαντούχα σύζυγο, την Alma.
Μια πολυπράγμων γυναίκα, η Clara τα κατάφερε όλα αυτά διδάσκοντας μουσική σε μια νέα γενιά μουσικών, αντρών και γυναικών, που διδάχθηκαν ένα νέο ήθος παιξίματος, καθώς επίσης συντηρώντας ένα σπιτικό, μια οικογένεια από 8 παιδιά, και στηρίζοντας τον σύζυγό της στην νευρική του κατάπτωση που τον οδήγησε στην ψυχιατρική θεραπεία. Ακόμα και μετά τον θάνατό του Robert, με πνεύμα μιας γυναίκας σίγουρης για τον εαυτό της και την αυτοκαθοριζόμενη αξία της, διατήρησε με αυταπάρνηση την κληρονομιά του ονόματος του Robert και του έργου τους, χωρίς να παραμελεί στο ελάχιστο την πιανιστική διδασκαλία και την διδασκαλία σύνθεσης στους μαθητές της.
Ίσως να μοιάζει ότι συναίνεσε στην συμμόρφωσή της στο πατριαρχικό πρότυπο, της αφοσιωμένης συζύγου και της παιδομηχανής που παραμέρισε την καριέρα της για χάριν της οικογένειας, όμως αυτά είναι τα γυαλιά μέσα από τα οποία εμείς ως κοινωνία τείνουμε να διαβάζουμε την ιστορία της -κι έτσι μας παραδίδεται μέσω των φευγαλέων αναφορών της στην μουσική διδασκαλία: η γυναίκα του Schumman. Στην πραγματικότητα, η άοκνη χήρα, ήδη από τα 37 της, δεν σταματά ποτέ της να εργάζεται, να καθοδηγεί, να δημιουργεί μέχρι το θάνατό της. Και να είναι επιδραστική, οδηγώντας τα πιανιστικά ρεσιτάλ σε μια στροφή από το θέαμα “ο ταχυδακτυλουργός των πλήκτρων” (που σιχαινόταν ο σύγχρονός τους Chopin) στην σοβαρή παρουσίαση σημαντικών έργων που έβαζαν το ακροατήριο να σκεφτεί και να νιώσει, αντί να χειροκροτήσει τον γρηγορότερο και τον δυνατότερο που θα σπάσει τις χορδές με -ουσιαστικά περιδεές- νταηλίκι.
Σύμφωνα με τον Thomas Synofzik, διευθυντή του Οίκου Robert Schumann στο Zwickau της Γερμανίας,η τάση να διαχωριστεί η καριέρα της Clara σε συνθέσεις κι ερμηνείες είναι λανθασμένη. «Ήταν πρώτα πιανίστα – κι επίσης συνθέτης». Παρά το πατριαρχικά βαπτισμένο όνομά του, η αποστολή του Οίκου Robert Schumann είναι εξίσου αφιερωμένη στην Clara Schumann. Το μουσείο διαθέτει τη μεγαλύτερη συλλογή υλικού στον κόσμο που τεκμηριώνει την καριέρα της, ένα πραγματικό προσκύνημα της γυναικείας συμβολής στην κλασική μουσική, συμπεριλαμβανομένης μιας τεράστιας σειράς από αποκόμματα συναυλιών. Το μουσείο διαθέτει επίσης πληκτρολόγια και αντικείμενα που σχετίζονται με την Clara.
Όπως συμπεραίνει ο Synofzik, «Αφού φυσικά δεν έκανε ηχογραφήσεις, η τεκμηριωμένη κληρονομιά της είναι η σύνθεσή της. Αλλά πάντα πιστεύω ότι δεν πρέπει να βλέπει κανείς την ιστορία της μουσικής απλώς ως την ιστορία της μουσικής που συνετέθη, αλλά και την ιστορία των μουσικών που την έχουν ερμηνεύσει».
Τουλάχιστον η Γερμανία πρόλαβε να την τιμήσει με την απεικόνισή της στο χαρτονόμισμα των 100 μάρκων.
Διαβάστε το πρώτο μέρος για την ακατάβλητη Joséphine Baker στο σύνδεσμο.
Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News
