Ανατρέχοντας καμιά φορά στα εφηβικά μου αναγνώσματα με καινούργια πλέον εργαλεία και αναστοχαστική διάθεση, ανακαλύπτω μια ακόμα ψηφίδα του απέραντου σύμπαντος των έμφυλων στερεοτύπων στο οποίο μεγαλώσαμε.
Ταινίες, τραγούδια, βιβλία διαποτισμένα και υπαγορευμένα από το ανδρικό βλέμμα ακόμα κι αν οι δημιουργοί τους είναι γυναίκες. Σ’ έναν βαθμό η ίδια τάση αντανακλάται και στις βιτρίνες των μεγάλων εμπορικών βιβλιοπωλείων. Τι κι αν τα gender studies και τα φεμινιστικά κινήματα τα τελευταία χρόνια έχουν αναποδογυρίσει τον κόσμο, παράγοντας ισχυρά ρήγματα στις πατριαρχικές αφηγήσεις και φωτίζοντας τον καταναγκασμό των έμφυλων ρόλων, ένα σημαντικό κομμάτι της εκδοτικής παραγωγής παραμένει προσκολλημένο στην αναπαράσταση της ηρωίδας που υποκειμενοποιείται μόνο χάρη σε έναν άνδρα, στη ρομαντικοποίηση ή τη μυστικοποίηση της έμφυλης βίας, στον καθαγιασμό της τοξικής αρρενωπότητας.
Είναι υποτιμητικό, κοντόφθαλμο και οπισθοδρομικό. Οι ζωές μας, τα βιώματα μας, τα συναισθήματά μας, τα τραύματα και οι δυναμικές μας δε χωρούν εκεί. Γι’ αυτό και σε ανοιχτή συνομιλία με τις κοινωνικές διεργασίες, γυναίκες, θηλυκότητες και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ανοίγουν χώρο με τις λέξεις τους στη φεμινιστική και queer λογοτεχνία. Χρειάζεται, βέβαια, πάντα – όπως συμβαίνει σε όλους τους κλάδους – να αναμετρηθούν με την αδικία του δυσανάλογου κόπου και της φειδωλής αναγνώρισης.
Συζητήσαμε για όλα αυτά τα θέματα με τη Χίλντα Παπαδημητρίου, η οποία έχει διανύσει πολλά χιλιόμετρα στη λογοτεχνία ως αναγνώστρια, μεταφράστρια και συγγραφέας. Το τελευταίο μάλιστα στον εξαιρετικά δύσκολο και περίκλειστο τομέα της αστυνομικής λογοτεχνίας, έχοντας εκδώσει τέσσερα μυθιστορήματα. Με φεμινιστική θεώρηση και ενεργή κοινωνική δράση, η Χίλντα καταθέτει τις γνώσεις και τις απόψεις της.
—Χίλντα, υπάρχει ανδρικό προνόμιο στη λογοτεχνία; Οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν την ίδια πρόσβαση, τις ίδιες ευκαιρίες, την ίδια αναγνώριση;
Νομίζω πως παραμένει επίκαιρο το βιβλίο της Βιρτζίνια Γουλφ «Ένα δικό της δωμάτιο», γιατί ακόμα κι αν υποθέσουμε πως όλες οι άλλες παράμετροι είναι ίδιες –που δεν είναι– αυτό που ισχύει είναι ότι γυναίκες σε συντριπτικό ποσοστό επωμίζονται την φροντίδα των παιδιών, του σπιτιού, των ηλικιωμένων. Οι γυναίκες δηλαδή θα πρέπει να εξασφαλίσουν χρόνο που δεν έχουν για να ασχοληθούν με τη λογοτεχνία. Ελάχιστες γυναίκες γνωρίζω που γράφουν μόνο, ενώ έχω υπόψη μου αρκετούς άνδρες που το γράψιμο είναι η δουλειά τους. Έχει γίνει πιο εύκολη η πρόσβαση στους εκδοτικούς οίκους σε σχέση με 20-30 χρόνια πριν ακόμα και στο αστυνομικό που ήταν σκληρά ανδροκρατούμενο. Σπάνια, όμως, θα δεις γυναίκες να παίρνουν βραβεία, στην Ελλάδα τουλάχιστον γιατί στο εξωτερικό βλέπουμε πχ το Booker να πηγαίνει σε διαφορετικές φωνές.
—Είναι απολύτως ευανάγνωστο αυτό με τα βραβεία. Σκέφτομαι πάντως ότι αν υπάρχουν περιορισμοί σε μια λευκή cis Ελληνίδα γυναίκα, για μια τρανς γυναίκα ή για μια μετανάστρια δεύτερη γενιάς, θα πρέπει να είναι πραγματικός άθλος το να καταφέρει να εκδώσει το βιβλίο της.
Δυστυχώς οι πολιτικές ένταξης του ελληνικού κράτους είναι προβληματικές με αποτέλεσμα να στερείται η λογοτεχνία τον πλούτο που θα είχαν να προσφέρουν προσφυγικά και μεταναστευτικά κείμενα. Αν εμφανιζόταν μια μετανάστρια δεύτερης γενιάς από τη Νιγηρία, όπως ο Αντετοκούνμπο, δεν ξέρω πόσο εύκολα θα μπορούσε να προσεγγίσει τους εκδότες. Θέλω να πιστεύω πως τους 3-4 που έχω στο μυαλό μου, θα μπορούσε.
—Εσύ έχεις εντοπίσει έμφυλα στερεότυπα στην κλασική ελληνική λογοτεχνία;
Κοίτα, όλοι οι θεωρούμενοι μεγάλοι Έλληνες συγγραφείς αναπαράγουν έμφυλα στερεότυπα. Εγώ ας πούμε αγαπώ πολύ τον Τερζάκη, αλλά είναι έντονο αυτό το στοιχείο. Δε συζητάω για τον Καζαντζάκη ή τον Καραγάτση. Ασφαλώς υπάρχουν εκεί. Νομίζω πως από τον Τσίρκα και μετά αρχίζουν οι γυναίκες και γίνονται τρισδιάστατες, αποκτούν υπόσταση και σκέψεις πιο κοντά στην πραγματικότητα
—Και βέβαια να πούμε εδώ ότι το male gaze στη λογοτεχνία δεν αφορά μόνο σε άνδρες συγγραφείς, αφορά ενίοτε και σε γυναίκες.
Παρά πολλές γυναίκες γράφουν σα να είναι άνδρες που γράφουν για τις γυναίκες, ακριβώς γιατί κουβαλούν το ανδρικό βλέμμα. Το πρώτο βιβλίο που διάβασα κι ένιωσα ότι έχει μια γυναικεία ματιά είναι το «Ελένη ή ο Κανένας» της Ρέας Γαλανάκη. Η Αργυρώ Μαντόγλου, επίσης, είναι μια γυναίκα που γράφει από μια γυναικεία θέση. Ήδη από τις κριτικές που έγραφε στην Ελευθεροτυπία φαινόταν ότι είχε μια διαφορετική προσέγγιση. Ξέρεις, οι περισσότερες γυναίκες συγγραφείς στην Ελλάδα φοβούνται να αυτοπροσδιοριστούν ως φεμινίστριες. Είναι ένα στίγμα που κουβαλάμε οι παλιότερες, πως αν μας πουν φεμινίστριες εννοούν πως είμαστε στρίγγλες που μισούμε τους άνδρες, γι’ αυτό ακόμα κι όσες ήμασταν φεμινίστριες όντως αποφεύγαμε να το πούμε δημόσια για να μην εμπλακούμε σε καβγάδες και ειρωνείες. Είναι ενδεικτικό πάντως ότι δεν υπάρχει λήμμα «φεμινιστική ελληνική λογοτεχνία», δεν υπάρχει δηλαδή έρευνα και συγκέντρωση ενός τέτοιου υλικού. Θα πρέπει η καθεμιά να σκάψει μόνη της στα δικά της αναγνώσματα για να βρει τέτοιες οπτικές.
—Εικάζω, επιπλέον, ότι το έργο γυναικών λογοτεχνών μπορεί να έχει χαθεί ή να έχει επισκιαστεί στην ιστορία της λογοτεχνίας, επειδή μέσα στο άκαμπτο πατριαρχικό συγκείμενο δεν υπήρχε έγνοια να φωτιστεί όπως πρέπει. Πολύ πρόσφατα, για παράδειγμα, άρχισε να μελετάται και να αναδεικνύεται το έργο της Μάτση Χατζηλαζάρου
Μα είναι πίσω και τα ίδια τα πανεπιστήμια. Πρέπει να γίνει έρευνα για τα χαμένα κομμάτια της λογοτεχνίας αλλιώς θα εξαφανιστούν. Πρέπει να γίνει έρευνα για να πάρει η γυναικεία λογοτεχνία τον χώρο που της αντιστοιχεί. Στην Αγγλία οι γυναίκες έφτιαξαν τους δικούς τους εκδοτικούς οίκους για να επανεκδώσουν τέτοια βιβλία που δεν κυκλοφορούσαν πια. Εδώ, ακόμα και στις μεταφράσεις υπάρχει πρόβλημα. Για μένα ένα βιβλίο – σταθμός είναι «Η πλατιά θάλασσα των Σαργασσών» της Τζην Ρυς που είναι εμπνευσμένο από την Τζεην Ευρ που δίνει μια ολότελα διαφορετική αφήγηση για την σύζυγο του Ρότσεστερ. Παίρνει από πάνω της την ταμπέλα της «τρελής». Είναι μια ιδιοφυής επεξεργασία. Το βιβλίο γράφτηκε το 1966 και στην Ελλάδα μεταφράστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 90. Πρόσφατα μεταφράστηκε το μικρό αριστούργημα «Η αφύπνιση» της Κειτ Σοπέν, ένα συναρπαστικό βιβλίο και σημαντικό για το γυναικείο κίνημα. Υπάρχει μεγάλη καθυστέρηση στην ενσωμάτωση των διεθνών λογοτεχνικών τάσεων.
—Και υπάρχουν ανεπανάληπτες φωνές που δεν έχουν μεταφραστεί ακόμα, όπως η Οντρε Λορντ που είναι τεράστια έλλειψη για όλα αυτά που έφερε στον φεμινισμό, την ποίηση, τον ακτιβισμό. Ας περάσουμε όμως και στο χώρο της αστυνομικής λογοτεχνίας που αποτελεί ένα βασικό πεδίο ενασχόλησης και κριτικής και για σένα.
Εκεί είναι που τα στερεότυπα σπάνε κόκκαλα. Το αστυνομικό φτιάχτηκε από άνδρες αλλά είχε αρκετές γυναίκες στο εξωτερικό που έγραφαν αστυνομικό. Υπήρχε μια ολόκληρη σειρά με γεροντοκόρες ντετέκτιβ ή βοηθούς ντετέκτιβ. Αυτό απηχούσε μια πραγματικότητα. Στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου πολλοί άνδρες είχαν σκοτωθεί με αποτέλεσμα αρκετές γυναίκες να μείνουν ανύπαντρες ή να χάσουν το σύντροφο τους, κάποιες από αυτές αναλάμβαναν να εξιχνιάσουν υποθέσεις. Τέτοια περίπτωση ήταν η Μις Μαρπλ – αν και η Αγκάθα Κρίστι ήταν αγκιστρωμένη στα στερεότυπα. Υπάρχουν πολλές σημαντικές γυναίκες που έγραφαν τις δεκαετίες του ’40 και του ’50 και τις έχει ξεχάσει η ιστορία, όπως η Ντόροθι Χιουζ. Στο Μεσοπόλεμο εμφανίζεται η femme fatale. Είναι ένα κατασκεύασμα, μια μορφή από τους προραφαηλίτες ζωγράφους που την πήρε το Χολιγουντ στις αρχές τους κι έφτιαξε κάποιες ηρωίδες ως «θανάσιμες γυναίκες που οδηγούν τους άνδρες στην καταστροφή».
Είναι ένα στίγμα που κουβαλάμε οι παλιότερες, πως αν μας πουν φεμινίστριες εννοούν πως είμαστε στρίγγλες που μισούμε τους άνδρες, γι’ αυτό ακόμα κι όσες ήμασταν φεμινίστριες όντως αποφεύγαμε να το πούμε δημόσια για να μην εμπλακούμε σε καβγάδες και ειρωνείες. Είναι ενδεικτικό πάντως ότι δεν υπάρχει λήμμα «φεμινιστική ελληνική λογοτεχνία», δεν υπάρχει δηλαδή έρευνα και συγκέντρωση ενός τέτοιου υλικού.
Το ενστερνίστηκε και το αστυνομικό μυθιστόρημα. «Ο ταχυδρόμος χτυπάει δύο φορές» είναι ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα. Μετά έχουμε το δίπολο: από τη μια η femme fatale και από την άλλη η «δεσποσύνη εν κινδύνω» (damsel in distress) που χρειάζεται έναν άνδρα να τη σώσει. Από το ’75 και μετά μιλάμε για μια καινούργια αφήγηση, όπου γυναίκες συγγραφείς επηρεασμένες από το φεμινιστικό κίνημα αρχίζουν και γράφουν αστυνομικά με ηρωίδες γυναίκες. Αυτό στην Ελλάδα δεν έχει περάσει γιατί δεν έχουμε παράδοση στο αστυνομικό. Ένα σημαντικό διακύβευμα στην αστυνομική λογοτεχνία, κατά την άποψη μου, είναι να σταματήσει η ηδονοβλεπτική ματιά απέναντι στα θύματα. Οι γυναίκες – θύματα περιγράφονται με όλες τις λεπτομέρειες, τι φορούσαν, πως ήταν βαμμένες και διανθίζονται με διάφορους κοινότοπους και βαθιά προβληματικούς προσδιορισμούς, όπως «δίμετρες Βουλγάρες» ή «κολασμένες Ουκρανές». Οι άνδρες – θύματα συνήθως απλά φορούν ένα γκρι κοστούμι και έχουν δύο σημάδια από σφαίρες στην πλάτη. Είναι προφανής η διαφορά στην περιγραφή και τα λανθάνοντα νοήματα. Μετά το Τwin Peaks ξεπετιέται ένα είδος που βασίζεται στη θυματοποίηση τω γυναικών και φτιάχνει την εικονογραφία μιας αδύναμης ύπαρξης. Οι γυναίκες υφίστανται βία, αλλά δεν είναι μόνο εν δυνάμει θύματα, δε γίνεται να τους επιφυλάσσεται πάντα μόνο μια τέτοια εξέλιξη. Και βέβαια μεγάλη τάση στα αστυνομικά είναι οι γυναίκες που εποφθαλμιούν γυναίκες. Μιλάμε για βιβλία που διαβάζονται κατά εκατοντάδες χιλιάδες.
—Η δική σου πρόθεση γι’ αυτά τα θέματα όταν γράφεις ποια είναι;
Θέλω να υπάρχουν ισχυροί γυναικείοι χαρακτήρες που υπάρχουν σε όλα τα βιβλία μου, να έχω ένα βλέμμα συμπάθειας και ευγνωμοσύνης για τις μετανάστριες που δουλεύουν στα σπίτια γιατί το έχω νιώσει η ίδια, καθώς για διάφορους οικογενειακούς λόγους είχα πάντα γυναίκες να με βοηθούν στο σπίτι, επ ουδενί δεν ήθελα να υπάρχουν ηδονοβλεπτικές αναπαραστάσεις. Στο τελευταίο μου βιβλίο που θίγω το θέμα του σεξουαλικού τραφικινγκ, νομίζω ότι μπόρεσα να πω περισσότερα πράγματα από τα προηγούμενα. Τα τρία πρώτα βιβλία μου αφορούν στη μουσική, στο τέταρτο μίλησα γι’ αυτό που με έκαιγε, τη θέση των γυναικών. Προσπάθησα να παρουσιάσω τις γυναίκες – θύματα τραφικινγκ όσο πιο ρεαλιστικά γίνεται, με τους φόβους τους και τις προσπάθειες τους.
—Πιστεύεις ότι αυτά που διαβάζουμε επιδρούν στην αντίληψη που συγκροτούμε για εμάς, για τις σχέσεις, για τον κόσμο;
Αναμφίβολα. Ήδη από τα παιδικά βιβλία μαθαίνουμε πως οι άνδρες είναι επινοητικοί και περιπετειώδεις, ενώ τα κορίτσια γλυκά και αφελή, ότι οι άνδρες ενεργούν ενώ οι γυναίκες αισθάνονται, ότι οι άνδρες φέρνουν τις αλλαγές και οι γυναίκες περιμένουν τον πολεμιστή να επιστρέψει όπως η Πηνελόπη, ακόμα και μια ενδεχόμενη επαναστατικότητα όπως είναι το ξήλωμα του πλεκτού της Πηνελόπης, αγνοείται. Όλη η λογοτεχνία είναι στημένη γύρω από την ανδρική αισθητική. Πρέπει να παλέψεις πολύ, να διαβάσεις πολύ και να σκεφτείς για να τα αφήσεις πίσω σου.
—Η άνοδος των φεμινιστικών κινημάτων ευνοεί τη φεμινιστική λογοτεχνία;
Φυσικά, το παρατηρήσαμε και μετά το φεμινιστικό κίνημα της δεκαετίας του ’60 στο εξωτερικό. Χωρίς τα κοινωνικά κινήματα δε μπορούν να δημιουργηθούν λογοτεχνικά κινήματα. Ακόμα και στα παιδικά βιβλία, βλέπουμε πχ ένα μαύρο κοριτσάκι που πριν 10 χρόνια θα το άσπριζαν στην εικονογράφηση. Κρίσιμο ρόλο παίζουν ξένα βιβλία με μεγάλη απήχηση που μεταφράζονται, όπως το «Κορίτσι, γυναίκα, άλλο» ή το «Σάγκι Μπειν». Μπορεί οι εκδότες να ήταν πιο συντηρητικοί, τους παρασέρνει όμως αναγκαστικά το κύμα.
—Ωστόσο, υπάρχει ακόμα μια πελώρια βεντάλια θεμάτων που αφορούν στη ζωή μας και δε μιλάμε, δε γράφουμε γι’ αυτά…
Βέβαια, είναι θέματα ταμπού. Η σεξουαλικότητα, η περίοδος, τα γηρατειά και πολλά ακόμα. Θυμάμαι όταν μεταφράστηκαν τα «Γηρατειά» της Σιμόν ντε Μποβουάρ… δεν άντεξα να το διαβάσω. Είναι οδυνηρό να γερνάς σε μια κοινωνία που λατρεύει τη νεότητα και την αφθαρσία. Τα πράγματα που μας ζορίζουν τα κρύβουμε σε ένα ντουλάπι.
Ένα σημαντικό διακύβευμα στην αστυνομική λογοτεχνία, κατά την άποψη μου, είναι να σταματήσει η ηδονοβλεπτική ματιά απέναντι στα θύματα. Οι γυναίκες – θύματα περιγράφονται με όλες τις λεπτομέρειες, τι φορούσαν, πως ήταν βαμμένες και διανθίζονται με διάφορους κοινότοπους και βαθιά προβληματικούς προσδιορισμούς, όπως «δίμετρες Βουλγάρες» ή «κολασμένες Ουκρανές».
Αλλά αν δε γράψουμε εμείς για εμάς, κανείς δε θα το κάνει. Εμένα μου λείπει να διαβάζω πράγματα που να καθρεφτίζονται και δικά μου βιώματα μέσα. Κι αν λείπει σε εμένα, φαντάσου πόσο λείπει στις λιγότερο προνομιούχες γυναίκες που τις έχουμε αφήσει να διαβάζουν μόνο την εμπορική λογοτεχνία των γνωστών κυριών. Δεν έχω κάτι μαζί τους αλλά απεχθάνομαι τα βιβλία που η ηρωίδα αποκτά αξία μέσα από έναν άνδρα.
—Συμμετέχεις από την πρώτη στιγμή στο δίκτυο γυναικών συγγραφέων «Η Φωνή της». Η ενδυνάμωση των γυναικών συγγραφέων, το άνοιγμα χώρου για τη φεμινιστική λογοτεχνία, η κριτική ανάγνωση της κλασικής λογοτεχνίας είναι πτυχές των αξόνων προβληματισμού σας;
Σαφώς θέλουμε να μιλήσουμε για τη γλώσσα και το πώς μας επηρεάζει. Δεν έχουμε προλάβει ακόμα να κάνουμε πολλά. Θέλουμε να οργανώσουμε μια μεγάλη συνάντηση, να γνωριστούμε, να εκλέξουμε ένα καινούργιο συντονιστικό, να ορίσουμε τομείς εργασίας. Δε θέλουμε, όμως, να διολισθήσουμε σε μια ομφαλοσκόπηση. Μας ενδιαφέρει και ο ακτιβισμός. Το χειμώνα ήμασταν παρούσες στο Εφετείο για την Ελένη Τοπαλούδη, στηρίξαμε και στηρίζουμε ακόμα τη Γεωργία Μπίκα. Έχουμε μια διπλή επιθυμία για συζήτηση μεταξύ μας και για εξωστρέφεια.
Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News
