Αγαπητή «Α, μπα»: Σε τι εξυπηρετεί η ωραιοποίηση του παρελθόντος;

«Το πρόβλημα μου είναι το Grantchester. Θα μου πεις τώρα τι μου έκανε μια βρετανική σειρά και γατί έχω πρόβλημα μαζί της. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω. Ξεκίνησα να το βλέπω λόγω του ότι λατρεύω τις σειρές εποχής (λατρεύω επίσης και τον κούκλο -θε μου σχώρα με- τον Νόρτον). Δεν πρόκειται φυσικά για κανένα αριστούργημα, αλλά βλέπεται ευχάριστα, λίγα επεισόδια, έχει και τα μυστηριάκια του κι όλα μια χαρά. Ή σχεδόν όλα. Η σειρά επιλέγει να μιλήσει ανάμεσα σε άλλα και για ζητήματα που ακόμη διεκδικούμε να λύσουμε όπως η αποδοχή των ομοφυλόφιλων ως ισότιμα μέλη της κοινωνίας κι εσχάτως (τελευταίος κύκλος ) η πατριαρχία κι ο φεμινισμός. Κι ενώ σε γενικές γραμμές συμφωνώ με τον τρόπο που παρουσιάζονται τα ζητήματα αυτά, κάτι άρχισε να με “ενοχλεί” και το εντόπισα πρόσφατα. Έχω την αίσθηση οτι η γλώσσα που χρησιμοποιείται από τους ηθοποιούς είναι η γλώσσα του σήμερα κι όχι του τότε (δεκαετία ’50). Δε λέω οτι πρόκειται για σημερινές διεκδικήσεις αλλά θεωρώ πως τα τελευταία χρόνια έχουν εξειδικευτεί τόσο κι έχουν γίνει συγκεκριμένες ως αιτήματα. Δε μου φαίνεται πιθανή η ιστορία μ έναν παπά ομοφυλόφιλο που τον αποδέχονται άλλοι παπάδες, ματσο αστυνομικοί, βαθιά συντηρητικές κυρίες που υποφέρουν από τρομερή προσήλωση στη θρησκεία κλπ. , κι όλα αυτά σ ένα χωριό της Αγγλίας του ’50, που καταδικαζόταν απάνθρωπα σε χημικό ευνουχισμό ακόμη και ήρωες του Β’ΠΠ επειδή ήταν ομοφυλόφιλοι. Η σειρά ξεκίνησε με κεντρικό ήρωα έναν εκκεντρικό ιερέα (ο οποίος πια δεν παίζει) αλλά στο μεταξύ έχουν όλοι γίνει “εκκεντρικοί”. Τι παπάδες, τι αστυνομικοί, τι σύζυγοι αστυνομικών, τι δημοσιογράφοι, τι σπιτονοικοκυρές, μέχρι κι οι εγκληματίες. Για να συνοψίσω: Τι εξυπηρετεί η ωραιοποίηση του παρελθόντος; Γιατί αν θέλουν να μιλήσουν τη γλώσσα του σήμερα δεν το κάνουν βάζοντας την ιστορία στο σήμερα; Παρόμοια κατάσταση (ασυνέπεια στους διαλόγους με βάση την εποχή) είχα παρατηρήσει και σ ένα ελληνικό εποχής, που είδα ένα και μόνο όμως επεισόδιο, και δεν ήμουν σίγουρη αν καταλαβα καλά. Πάντως δε νομίζω κορίτσια του ’40 και του ΄50 να χρησιμοποιούσαν συχνά εκφράσεις όπως “αισθάνομαι ότι..”, “βάλε προτεραιότητες..” “ταξινόμησε τη σκέψη σου” κλπ. Μόνο για τοξικές σχέσεις δε μιλούσαν.Φτάνει να λένε την ηρωίδα Δέσπω, Χάιδω, Φρόσω και τσουπ, έτοιμο το εποχής. Πρόκειται λες για προχειρότητα του σεναρίστα, δεν τους νοιάζει να ερευνήσουν σχετικά, ή θεωρουν οτι μόνο έτσι καταλαβαίνει το κοινό; Σε κάθε περίπτωση, γιατί συμβαίνει; – Υπερηφάνεια χωρίς προκατάληψη»

Την απάντηση έγραψε Η Λιάνα Μεσάικου.
Η Λιάνα Μσάικου είναι συγγραφέας – ηθοποιός, που ζει στο Λος Άντζελες. Μετακόμισε στην Αμερική το 2017, όταν έλαβε υποτροφία για να κάνει μεταπτυχιακό στο Σενάριο στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Riverside (UCR). Τελευταία άρχισε να ασχολείται περισσότερο με την πολιτική σάτιρα και την κωμωδία, παρακολουθώντας σεμινάρια σε σχολές όπως The Groundlings, Second City κ.α. Το 2019 έγραψε και πρωταγωνίστησε στο πρώτο της one-woman show “Fifty Shades of Melania” και η μεγαλύτερη αγωνία της όσο έγραφε το έργο ήταν «τι θα έλεγε άραγε η Λένα, αν το έβλεπε;»

Αγαπητή φίλη,

Σ’ ευχαριστούμε για την λαχταριστή ερώτηση. Λαχταριστή και γιατί μου άνοιξες την όρεξη να μοιραστώ πολλές σκέψεις που μου γεννήθηκαν με αφορμή το κείμενο που έστειλες, αλλά και γιατί δεν χόρταινα να το διαβάζω τόσο γλαφυρά που γράφεις!

Ας αρχίσω από το «πρόβλημά» σου. To “Grantchester”. Ομολογώ πως δεν γνώριζα την σειρά, αλλά κάθισα και είδα τα τρία πρώτα επεισόδια για να σχηματίσω μία έστω πρωταρχική προσωπική άποψη. Ξέρω πως είναι ένα πολύ μικρό δείγμα, και συνήθως στα πρώτα επεισόδια ακόμα οι σειρές ψάχνουν να βρουν την ταυτότητά τους, πάντως σ’ αυτά τα τρία επεισόδια, τουλάχιστον, δεν εντόπισα «την γλώσσα του σήμερα» που αναφέρεις. Οι διάλογοι μου φάνηκαν κομμένοι και ραμμένοι στον κάθε χαρακτήρα ανάλογα με την κοινωνική του τάξη, το μορφωτικό επίπεδο κ.τ.λ. και σίγουρα δεν μου φάνηκαν μοντέρνοι. Όμως, έχεις δίκιο ότι ενδεχομένως κάτι «κλωτσάει». Να κάνω μια παρένθεση για όσες φίλες και φίλους δεν γνωρίζουν την σειρά και να πω περιληπτικά περί τίνος πρόκειται: «Ένας ιερέας, που ζει στην επαρχία του Cambridgeshire την δεκαετία του ’50 και που βασανίζεται ακόμα από τις μνήμες του μετώπου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ανακαλύπτει πως έχει κλίση στην επίλυση μυστηρίων κι ενώνει τις δυνάμεις του μ’ έναν αστυνομικό για την εξιχνίασή τους».

Τι κλωτσάει λοιπόν; Από το λίγο που είδα, έχω την αίσθηση ότι η σειρά είναι πολύ «τακτοποιημένη». (Άραγε, αυτό να λες εσύ «ωραιοποίηση»;) Σχεδόν έβλεπα τα «κουτάκια» που φρόντιζαν να τσεκάρουν οι σεναριογράφοι. Αλλά έλειπε κάτι βασικό: η αγωνία (του συγγραφέα). Τα λίγα επεισόδια που είδα μου φάνηκαν σχετικά αβασάνιστα. Δεν νομίζω ότι τίθεται ζήτημα προχειρότητας ή έλλειψης έρευνας. Απεναντίας, φαίνεται καλογυρισμένη σειρά και το σενάριο σ’ ένα πρώτο επίπεδο είναι αρκετά προσεγμένο. Υπάρχει μέριμνα. Αλλά πώς να το πω; Δεν ένιωσα πως κάποιος έγραψε αυτήν την ιστορία, γιατί αν δεν την έγραφε θα έσκαγε. Κι αν δεν είναι προσωπικό για τον συγγραφέα, πώς θα είναι για σένα;

Θα μου πεις «έχει σημασία;» Νομίζω πως ναι. Αρχικά, εξεπλάγην όταν είδα πως η δημιουργός της σειράς είναι γυναίκα. Γλυκόπικρη έκπληξη. Γλυκιά, γιατί δεν υπάρχουν πολλές γυναίκες creators/showrunners σειρών και πικρή, γιατί απευθείας σκέφτηκα «μα καλά, γιατί έκανε σειρά με κεντρικούς ήρωες άντρες;» (Διευκρίνιση: φυσικά, ο καθένας είναι ελεύθερος κι έχει το δικαίωμα να γράφει ιστορίες όπου πρωταγωνιστούν ήρωες του άλλου φύλου, μην παρεξηγηθώ. Αλλά συνήθως πολλές γυναίκες που αποκτούν θέση — σχετικής — εξουσίας στον χώρο του θεάματος γράφουν ιστορίες με γυναίκες στο κέντρο της αφήγησης και χρησιμοποιούν την θέση τους για να δημιουργήσουν περισσότερες ευκαιρίες για άλλες γυναίκες μπροστά και πίσω από την κάμερα.) Έλα, όμως, που η σειρά δεν ήταν καν δική της ιδέα! Πρόκειται για διασκευή μιας σειράς μυθιστορημάτων μυστηρίου με κεντρικό ήρωα τον ιερέα, την οποία — μαντέψτε — έχει γράψει άντρας (ο James Runcie, που εμπνεύστηκε τον χαρακτήρα του ιερέα απ’ τον πατέρα του). Η Daisy Coulam — που έχει κάνει την τηλεοπτική απόδοση — την ανέλαβε επειδή της την πρότειναν δύο άντρες παραγωγοί. Δεν μιλάμε δηλαδή για περίπτωση σεναριογράφου που είχε να πει κάτι πολύ συγκεκριμένο και για «χ, ψ λόγο» επέλεξε να το τοποθετήσει στην δεκαετία του ’50.

Εδώ κολλάνε τα κουτάκια και το αβασάνιστα που έγραψα πριν. Αυτό που ίσως ψυχανεμίζεσαι και το ονομάζεις προχειρότητα είναι μάλλον το έλλειμμα προσωπικού διακυβεύματος. Στην τελευταία σεζόν που λες ότι γίνεται πιο έντονα συζήτηση περί φεμινισμού, ίσως τώρα να απέκτησε πλέον η δημιουργός την δύναμη να εισαγάγει θέματα που την αφορούν πιο προσωπικά, αλλά για κάποιον λόγο δεν έδεσε το γλυκό. Ή μπορεί να υπήρξε έξωθεν πίεση να τσεκαριστεί άλλο ένα κουτάκι (αυτό του φεμινισμού) και να μην πέτυχε η φόρμουλα, γιατί δεν έγινε οργανικά. Σίγουρα δεν βοηθάει το γεγονός πως οι περισσότεροι συγγραφείς επεισοδίων πέρα απ’ την δημιουργό είναι άντρες. (Δεν βοηθάει για την συζήτηση περί πατριαρχίας, εννοώ.) Γενικά, πάντως, είναι πιο δύσκολο σε σειρά μυστηρίου με αυτοτελή επεισόδια να κάνεις ουσιαστική κοινωνική ανάλυση. Κι ένα σχόλιο πάνω στο εκκεντρικός: προσωπικά, δεν μου φάνηκε εκκεντρικός ο ιερέας. Ίσως ξεχωρίζει γιατί είναι ο μόνος πολυδιάστατος χαρακτήρας στην αρχή. Αν οι άλλοι χαρακτήρες γίνονται κι αυτοί σταδιακά πιο περίπλοκοι, δεν ξέρω αν είναι απαραίτητα κακό. Βέβαια, υπάρχει και η πιθανότητα το κανάλι να ανανεώνει την σειρά γιατί το κοινό την θέλει, αλλά οι σεναριογράφοι να μην έχουν κάτι ουσιαστικό ή νέο να πούνε κι έτσι βλέπεις ν’ αλλάζουν χαρακτήρες ή να τραβιούνται ιστορίες από τα μαλλιά. (Χωρίς να ξέρω αν ισχύει στην συγκεκριμένη περίπτωση.)

Αλλά ας φύγουμε απ’ την συγκεκριμένη σειρά κι ας πάμε στο ερώτημα: γιατί κάποιος που θέλει να μιλήσει για ζητήματα του σήμερα, γράφει ενδεχομένως μια σειρά εποχής; Καμιά φορά, ο θεατής χρειάζεται την χρονική απόσταση για να μπορέσει να απεμπλακεί συναισθηματικά και να αναπτύξει κριτική ικανότητα. Σκέψου κάποιος να προσπαθήσει να κάνει ταινία-σχόλιο για την Αμερική του Τραμπ και να την τοποθετήσει στο σήμερα. Αποξενώνεις ήδη το μισό κοινό. Ενώ αν πεις όλα όσα θέλεις να πεις, αλλά τα τοποθετήσεις σε μια άλλη εποχή; Αυτό έκαναν και οι αρχαίοι τραγωδοί, που έγραφαν για τα γένη των Λαβδακιδών και των Ατρειδών για να κριτικάρουν την δημοκρατία της Αθήνας ή έγραφαν για τον Τρωικό πόλεμο μπας και σταματήσει ο εμφύλιος με τους Σπαρτιάτες. (Η κωμωδία έχει άλλη λειτουργία και μπορεί να σχολιάσει το παρόν χωρίς ν’ αποξενώσει, αλλά αυτό είναι άλλη, μεγάλη κουβέντα.)

Αλήθεια, εσύ γιατί λατρεύεις τις σειρές εποχής; Σίγουρα θα υπάρχει ένα κομμάτι περιέργειας, νοσταλγίας, αλλά δεν ξέρω κατά πόσο μια σειρά θα σε κρατούσε αν δεν σου αποκάλυπτε κάτι για τον εαυτό σου. Το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον ικανοποιείται κι από τα ντοκιμαντέρ. Στην μυθοπλασία αναζητούμε πάντα την σύνδεση με το τώρα ή με το μέσα μας. Γιατί με αφορά αυτή η ιστορία που έγινε πριν από 50, 100, 200 χρόνια (είτε ως συγγραφέα, είτε ως θεατή); Έχει να μου πει κάτι για το πώς είναι ο κόσμος σήμερα;

Και για να έρθουμε στην βασική σου ερώτηση: έχει δικαίωμα ο καλλιτέχνης να ωραιοποιεί το παρελθόν (με ιστορικές ανακρίβειες); Και γιατί το κάνει; Δυστυχώς, η αφήγηση στην δυτική τέχνη μέχρι πολύ πρόσφατα ήταν ανδρο-, λευκο-, ετεροφυλοφιλο- κεντρική. Κι όπως πολύ σωστά παρατήρησες, η ισότητα δεν έχει ακόμα κερδηθεί στην πράξη για διάφορες ομάδες του πληθυσμού. Γίνεται τόσος λόγος για το λεγόμενο diversity (διαφορετικότητα) στην τέχνη. Ότι θέλουμε περισσότερες ιστορίες με γυναίκες, BIPOC, LGBTQ (και περισσότερους σεναριογράφους από αυτές τις ομάδες).

Οπότε, τι κάνουμε στις περιπτώσεις σειρών/ταινιών/θεατρικών εποχής; Συνεχίζουμε να διαιωνίζουμε την αφήγηση της αποικιοκρατικής πατριαρχίας; (Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ωραιοποίηση θα μπορούσε να είναι ένα ωραιότατο whitewashing.) Πώς μπαίνουν οι μειονότητες στην αφήγηση; Μέσω του καστ (όπως π.χ. στην ταινία “ Mary Queen of Scots”) χωρίς, όμως, να ανοίξουμε κάποιον διάολογο ή χωρίς η επιλογή αυτή να αποτελεί σχόλιο; Χρησιμοποιούμε το καστ ως σχόλιο, όπως στο τρελά επιτυχημένο Broadway μιούζικαλ “Hamilton” του Lin-Manuel Miranda, όπου ένα πολυφυλετικό καστ αφηγείται την Αμερικανική Επανάσταση κι έγραψε ιστορία; (Να φανταστείς, μαύρος ηθοποιός έπαιζε τον Τόμας Τζέφερσον που είχε σκλάβους, αλλά και πάλι κριτίκαραν το έργο γιατί δεν πραγματεύτηκε την δουλεία.) Αποφασίζουμε ν’ απαρνηθούμε την σοβαροφάνεια και κάνουμε λίγο την πλάκα μας, όπως για παράδειγμα στην σειρά εποχής “The Great” για την Αικατερίνη της Ρωσίας (που θυμίζει λίγο σε αισθητική και τρόπο αφήγησης το “The Favourite” του Λάνθιμου);

Ή περνάμε σε reimagining του παρελθόντος, ξαναγράφουμε δηλαδή την ιστορία με τρόπο που να φωτίζει το παρόν; Το πιο πρόσφατο χαρακτηριστικό παράδειγμα που μπορώ να σκεφτώ είναι το “Hollywood” του Ryan Murphy, που στην αρχή σου δίνει μια μικρή γεύση του πώς ήταν το Χόλυγουντ την δεκαετία του ’50 και μετά τα γυρνάει όλα τούμπα και φαντάζεται πώς θα ήταν τα πράγματα αν οι γκέι, οι γυναίκες και οι μαύροι είχαν ευκαιρίες για τις οποίες παλεύουν ακόμα και σήμερα. Το τέλος μάλιστα της σειράς μάς δείχνει ότι το κοινό όχι μόνο ήταν έτοιμο, αλλά διψούσε για ταινίες που οι παραγωγοί δεν θα χρηματοδοτούσαν ποτέ, επειδή τάχα μου-δήθεν δεν θα τις έβλεπε κανείς. Αυτό ίσως απαντά και στο ερώτημά σου περί κοινού. Ναι, συνήθως οι παραγωγοί το υποτιμούν, αλλά οι καλλιτέχνες συνήθως το εμπιστεύονται. Και, ναι, δεν θα το κρύψω, πολλές φορές ονειρεύονται πως θα το μετατοπίσουν κιόλας.

Έγραψα πολλά. Συγγνώμη αν σας κούρασα. Ευχαριστώ θερμά την Λένα για την φιλοξενία. Δεν θα ήμουν αυτή που είμαι σήμερα, χωρίς το Α,μπα. Στέλνω την αγάπη μου σε όλ@ς.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News