Λογικά, θα ήταν απομεσήμερο αργά, όταν οι γιατροί Καββαδίας και Αναστασόπουλος εξέρχονταν από το Μέγαρο Σταθάτου επί της Λεωφόρου Αμαλίας 24, εκείνη την 29η Απριλίου του 1917. Νωρίτερα την ίδια μέρα, είχε βάλει τέλος στη ζωή της η 21χρονη Νόρα, δευτερότοκη κόρη του εφοπλιστή Κωνσταντίνου Σταθάτου.
Εκεί που μέχρι τότε ο Τύπος της εποχής αντιμετώπιζε με ελαφρά ειρωνεία και διάθεση περιπαικτική την «αιθεροβάμονα» και «ελαφριά» Νόρα, οι δημοσιογράφοι πλέον γράφουν για την «για την περικαλλή κόρη, η οποία εχάθη αδίκως», «που διεκρίνετο επί καλλονή, ήτο δεν γνωστοτάτη καθ’ όσον από τίνος ενεφανίζετο εις τας κοσμικάς συγκεντρώσεις και τας φιλανθρωπικάς αγοράς, όπου προεκάλει επίφθονα βλέμματα τόσον δια το κάλλος της, όσον και δια τον πλούτον».
Αυτός ο πλούτος, κατά ισχυρή πιθανότητα, ήταν και ο λόγος που ποτέ δεν βρέθηκε σημείωμα αυτοχειρίας. Η «ανωτέρα τάξη των Αθηνών» γνώριζε, ωστόσο, ότι η μικρή Σταθάτου κολυμπούσε από καιρό στην απόγνωση. Τα λεφτά που κατά τη λαϊκή ρήση πηγαίνουν στα λεφτά είχαν αρπάξει τη Νόρα από το λαιμό και το χέρι που τον πίεζε περισσότερο ήταν αυτό του πατέρα της.
Ερευνώντας την υπόθεση άρχισα να βλέπω την αυτοχειρία της Νόρας ως μία πράξη με επικοινωνιακή λειτουργία, σαν να επρόκειτο για μια ύστατη προσπάθεια να καταστεί στον κόσμο ορατή μια δυσλειτουργία που αφορά όχι μόνο τη δόμηση της συγκεκριμένης οικογένειας αλλά και της πατριαρχικής κοινωνίας.
Δεν θα μάθουμε ποτέ ποιος ήταν το μοιραίο προξενιό που προκάλεσε στη νεαρή γυναίκα τέτοια αποστροφή, που προτίμησε τον θάνατο από έναν εξαναγκαστικό γάμο συμφέροντος. Όπως φυσικά, και πάντα από τις εφημερίδες της εποχής, δεν μάθαμε τίποτα για την αντίδραση του εκατομμυριούχου πατέρα της στη θέα του αποτελέσματος των πιέσεών του.
Πλέον, όμως, γνωρίζουμε καλά ότι εκείνο τον Απρίλη του 1917, η Αθήνα είχε το πρώτο, επίσημα καταγεγραμμένο θύμα της μεγαλοαστικής πατριαρχίας και μια αυτοκτονία – μανιφέστο για την ελευθερία του γυναικείου σώματος, το οποίο στους αριστοκρατικούς κύκλους πολύ συχνά αντιμετωπιζόταν ως εργαλείο επικύρωσης επιχειρηματικών συμφωνιών.
Η εικαστικός Ίρις Δεπάστα στο πλαίσιο του project της «Το νεκροκρέβατο της οικογένειας Σταθάτου», που για πρώτη φορά αντικρίσαμε στο Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας δίνει φωνή στην αποσιωπημένη ιστορία μίας νεαρής γυναίκας, η οποία έστω και μέσα από μία πράξη απόγνωσης
—Πώς ξεκίνησες να ασχολείσαι με την υπόθεση της Νόρας Σταθάτου; Τι ήταν αυτό που σε παρακίνησε να εμβαθύνεις στην περίπτωση αυτοχειρίας μιας κοπέλας εξαιρετικά εύπορης οικογένειας του περασμένου αιώνα;
Όλα ξεκίνησαν από ένα open call του οποίου η θεματική αμέσως μου τράβηξε το ενδιαφέρον. Βέβαια, δεν σου κρύβω ότι στην αρχή είχα κάποιους ενδοιασμούς σε σχέση με τη συμμετοχή μου. Τα όρια είναι πολύ λεπτά όταν προσπαθείς να προσεγγίσεις καλλιτεχνικά την αυτοχειρία μακριά από κάθε είδους ρομαντικοποίηση ή παραγωγή θεάματος. Είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα που απαιτεί μεγάλη προσοχή και είμαι πολύ χαρούμενη βλέποντας πως τόσο οι διοργανωτές όσο κι οι συμμετέχοντες το προσέγγισαν με πλήρη υπευθυνότητα κι ευαισθησία.
Αυτό που κάνει το Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας είναι σημαντικό γιατί φέρνοντας στο φως τις ιστορίες υποκειμένων που έχουν αποσιωπηθεί, διακηρύσσει πως οι ιστορίες αυτές αξίζουν να έχουν μία θέση στη συλλογική μνήμη. Πέραν αυτού, είναι σαν κάθε αυτοχειρία να κρύβει από πίσω της μία καταγγελία για τις παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας, πολλές από τις οποίες κρατούν καλά ακόμη και σήμερα. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές και στην περίπτωση της Νόρας Σταθατου.
Με τη συγκεκριμένη υπόθεση συναντήθηκα τυχαία. Όταν επικοινώνησα για να εκδηλώσω το ενδιαφέρον συμμετοχής μου στο project το μόνο που ανέφερα ήταν ότι θα ήθελα να αναλάβω την περίπτωση μίας γυναίκας. Κι αυτό γιατί θεωρώ σημαντικό να μιλήσουμε για τις ιστορίες των γυναικών του παρελθόντος και για τους περιορισμούς που υφίσταντο. Τόσο οι ζωές όσο και οι θάνατοι των γυναικών και κάθε καταπιεσμένου υποκειμένου του παρελθόντος έχουν σημασία. Ο Σαμσών Ρακάς, εμπνευστής του “Μουσείου”, ήταν αυτός που μου πρότεινε να αναλάβω τη συγκεκριμένη περίπτωση και καθώς τη διερευνούσα άρχισα να νιώθω μία μεγάλη σύνδεση με τη συγκεκριμένη γυναίκα.
Οι Σταθάτοι ήταν ανάμεσα στις πιο πλούσιες και ονομαστές εφοπλιστικές οικογένειες της Ελλάδας. Ήταν σαν να λέμε οι Βαρδινογιάννηδες εκείνης της εποχής. Όσο πιο πολύ σκάψεις σε αυτήν την οικογένεια τόσο περισσότερο ζουμί ανακαλύπτεις ότι υπάρχει. Ορισμένα αδέρφια της Νόρας ακολούθησαν στρατιωτική καριέρα και είχαν στενές σχέσεις με τη βασιλική οικογένεια. Για παράδειγμα, ο αδελφός της Νόρας, Αντώνης κατά τον εμφύλιο συνέδραμε στη συγκρότηση των Λ.Ο.Κ. και πολέμησε εναντίον των κομμουνιστών, ενώ επίσης είχε τοποθετηθεί στη θέση του τελετάρχη της αυλής του Βασιλέως Παύλου.
Αυτό που μου τράβηξε περισσότερο το ενδιαφέρον ήταν το πώς μέσα από αυτήν την αυτοχειρία ένας λαμπερός κόσμος ξεσκεπάζεται δημιουργώντας μας την υποψία ότι κάτι αλλόκοτο συμβαίνει πίσω από το φανταχτερό κοινωνικό προσωπείο αυτής της γνωστής μεγαλοαστικής οικογένειας. Ερευνώντας την υπόθεση άρχισα να βλέπω την αυτοχειρία της Νόρας ως μία πράξη με επικοινωνιακή λειτουργία, σαν να επρόκειτο για μια ύστατη προσπάθεια να καταστεί στον κόσμο ορατή μια δυσλειτουργία που αφορά όχι μόνο τη δόμηση της συγκεκριμένης οικογένειας αλλά και της πατριαρχικής κοινωνίας. Έτσι, ένιωσα πως μου δίνεται η ευκαιρία να προσεγγίσω καλλιτεχνικά θέματα που με απασχολούν γενικά ως πολιτικό υποκείμενο, θέματα που αφορούν την οικογένεια ως θεσμό, την τάξη, το φύλο, κ.λπ. Ουσιαστiκά αυτό που προσπάθησα είναι, ορμώμενη από τη συγκεκριμένη αυτοχειρία, να δημιουργήσω ένα καταγγελτικό έργο με το οποίο ξεδιπλώνεται μια αφήγηση που υπερβαίνει τη ζωή της συγκεκριμένης αυτόχειρος.
—Έχουμε εικόνα για το πώς ήταν ως άνθρωπος η Σταθάτου; Κατ’ αρχάς πόσων ετών ήταν όταν αποφάσισε να βάλει τέλος στη ζωή της, διότι κάποιες εφημερίδες την αναφέρουν ως 17χρονη και άλλες ως 20χρονη… Και επίσης, γιατί οι ελάχιστες αναφορές στις οποίες μπορεί να ανατρέξει κάποιος κάνουν λόγο για «ελαφρά και πλουσία νέα» ή για την «αιθεροβάμονα Νόρα» κατά τους πιο επιεικείς χαρακτηρισμούς;
Όταν αυτοκτόνησε το 1917 ήταν 21 ετών. Να σου πω επίσης ότι το γεγονός ότι ήταν σχετικά κοντά στην ηλικία μου με βοήθησε να συνδεθώ ακόμη περισσότερο μαζί της. Δυστυχώς οι μόνες πληροφορίες που αφορούν στο πρόσωπό της προέρχονται από τρία δημοσιεύματα που αναφέρονται στην αυτοχειρία της. Η ίδια είτε δεν άφησε κάποια επιστολή είτε αυτή αποκρύφθηκε από τον Τύπο κάτι που συνέβαινε αρκετά συχνά στις περιπτώσεις ευυπόληπτων αυτόχειρων.
Στα δημοσιεύματα ως πιθανό αίτιο της αυτοκτονίας της αναφέρεται το συνοικέσιο στο οποίο την πίεζε να ενδώσει η οικογένειά της, και ιδιαίτερα ο πατέρας της. Φυσικά, δεν λείπει και η ψυχιατρικοποίηση. Σε ένα άλλο δημοσίευμα αναφέρεται πως η Νόρα έπασχε από “νευρασθένεια” χωρίς να γίνεται λόγος σε κάποιο συνοικέσιο ως αιτία της πράξης της. Κάτι που έχει ενδιαφέρον είναι η έμφαση που δίνεται σε όλα τα δημοσιεύματα στο φαινομενικό παράδοξο της απόφασης της Νόρας να βάλει τέλος στη ζωή της, λαμβάνοντας υπόψη πως ήταν “καθ’ όλα ευτυχής και απ’ όλας τας χάριτας των Μοιρών κοσμούμενη”. Έμφαση δίνεται επίσης στο “κάλλος” της Νόρας. Την αποκαλούν “καλλονή” και “περικαλλή κόρη των Αθηνών”, ενώ αναφέρεται πως ήταν γνωστότατη, καθώς εμφανιζόταν στις κοσμικές συγκεντρώσεις και τις φιλανθρωπικές αγορές προκαλώντας βλέμματα φθόνου εξαιτίας του κάλλους και του πλούτου της.
Επί της ουσίας, το προφίλ που σκιαγραφείται από αυτά τα δημοσιεύματα έχει μεγαλύτερη σχέση με την κοινή γνώμη και τη δημόσια εικόνα που πρόβαλε προς τα έξω η ίδια και η οικογένειά της και λιγότερο με το πως πράγματι ήταν η Νόρα σαν άνθρωπος. Επομένως, μέσα από τη δουλειά μου ήταν σαν να πρέπει να καλύψω κάποια κενά της ιστορίας, να επιλύσω ένα αίνιγμα, επιζητώντας την τιμωρία ενός ενόχου. Σε αυτήν την προσπάθεια, θεώρησα άσκοπο να προσπαθήσω να μείνω ουδέτερη ή να ανιχνεύσω αντικειμενικές ερμηνείες που άλλωστε για ‘μένα δεν υπάρχουν. Κατ’ επέκταση, είναι πολύ πιθανό να έχω κάνει προβολές και να έχω εφεύρει δικές μου ερμηνείες που απορρέουν από την προσωπική μου σύνδεση, ενίοτε και ταύτιση μαζί της. Δεν ήθελα όμως και να μιλήσω εξ’ ονόματός της. Γι’ αυτό και στο έργο μου επέλεξα να μην εστιάσω τόσο στο πως φαντάζομαι ότι ίσως ήταν η Νόρα σαν άνθρωπος, αλλά σε αυτό που για ‘μένα εκπροσωπεί αυτή η οικογένεια στο σύνολό της και το πώς ο θανάτος της Νόρας αντιπαρατίθεται στην λάμψη και την αρμονία μιας ψεύτικης, αψεγάδιαστης δημόσιας εικόνας των Σταθάτων.
—Οπότε θεωρείς ότι θα μπορούσαμε, με τεράστια απόσταση τώρα πια από το τραγικό γεγονός και την κατοπινή αποσιώπησή του, να πούμε ότι η Σταθάτου είναι μία νεκρή της μεγαλοαστικής πατριαρχίας του προηγούμενου αιώνα, στηριζόμενοι κυρίως στα αίτια που την οδήγησαν να βάλει τέλος στη ζωή της;
Ναι, κάλλιστα θα μπορούσαμε να το πούμε. Γιατί παρότι πρόκειται για μία νεαρή γυναίκα τόσο προνομιούχα, ήταν σε μεγάλο βαθμό αδύνατον, λόγω του φύλου της, να ορίσει τη ζωή της. Ερευνώντας την υπόθεση άρχισα να βλέπω την αυτοχειρία της ως ένα “κατηγορώ” εναντίον της ελληνικής αστικής και πατριαρχικής οικογένειας και του κόσμου που αυτή εκπροσωπεί. Εάν επρόκειτο για μία οικογένεια της εργατικής τάξης, ο γάμος της κόρης θα ήταν ένα ζήτημα οικονομικής επιβίωσης της ίδιας και κατ’ επέκταση θα μπορούσαμε ίσως να δούμε τους γονείς με μία μεγαλύτερη κατανόηση. Σε μία μεγαλοαστική οικογένεια όμως, ο εξαναγκασμός της κόρης σε γάμο σχετιζόταν με την επιθυμία, από πλευράς των γονέων, για αναπαραγωγή ενός υψηλού κοινωνικού στάτους.
Η Νόρα μέσα από την αυτοχειρία της κατάφερε να αντιταχθεί σε κάθε απόπειρα πειθάρχησης και συμμόρφωσης με τις κοινωνικές συμβάσεις και τις επιθυμίες της οικογένειάς της. Είναι σαν να τα βάζει με την τάξη της, σαν να φωνάζει “το σώμα μου δεν θα το χρησιμοποιείτε για να εξυπηρετήσετε τα υλικά σας συμφέροντά”. Πίσω από την πράξη της Νόρας είδα πολύ θυμό και μια απόπειρα για συμβολική επιστροφή της βίας. Σκοτώνοντας την εαυτή της, καταφέρνει να σπιλώσει το όνομα της οικογένειά της, το όνομα του Πατέρα της και να εναντιωθεί σε έναν κόσμο του οποίου βέβαια και η ίδια ήταν μέρος. Γι’ αυτό άλλωστε στο νεκροκρέβατο που σχεδίασα προς τιμήν της Νόρας συμβολικά κείτεται ολόκληρη η οικογένεια. Είναι ο μύθος της “τέλειας”, δήθεν αξιοζήλευτης αστικής οικογένειας που καταρρέει με αυτήν την αυτοχειρία, για να φανερώσει από πίσω μια κάποια δόση υποκρισίας και καταπίεσης.
—Υπήρχε κάτι κατά τη διάρκεια της έρευνάς σου που σε εντυπωσίασε, με κάποιο τρόπο σε εξέπληξε, ακόμα και σχεδόν έναν αιώνα μετά σε ό,τι έχει να κάνει με την οικογένεια της Νόρας;
Κάτι το οποίο μου τράβηξε αρκετά το ενδιαφέρον ήταν η αρχιτεκτονική του πατρικού μεγάρου της Νόρας κι άλλων μελών της οικογένειάς της, καθώς και του οικογενειακού τάφου που βρίσκεται στο Α’ νεκροταφείο Αθηνών και στον οποίο βάσισα το έργο μου. Η Νόρα μεγάλωσε κι έβαλε τέλος στη ζωή της στο μέγαρο Κωνσταντίνου Σταθάτου, έργο του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Καλλιγά, που βρισκόταν στη Λεωφόρο Αμαλίας 24. Το κτήριο δυστυχώς δεν σώζεται σήμερα. Στη θέση του βρίσκεται πολυόροφο κτήριο όπου στεγάζονται υπηρεσίες της Βουλής. Παρότι οι φωτογραφικές απεικονίσεις του είναι ιδιαίτερα σπάνιες, γνωρίζουμε ότι ήταν ανάμεσα στα πιο πολυτελή νεοκλασικά μέγαρα της Αθήνας. Πολλές περισσότερες πληροφορίες μπορεί να βρει κανείς για την οικία του Όθωνος Σταθάτου, θείου της Νόρας, που έχει μείνει γνωστή ως Μέγαρο Σταθάτου. Χτίστηκε στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας και Ηροδότου από τον αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ και διατηρείται μέχρι σήμερα στεγάζοντας το Μουσείο Κυκλαδίτικης Τέχνης. Πρόκειται για ένα από πιο σημαντικά δείγματα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στην Αθήνα με μια χαρακτηριστική διάθεση για συμμετρία και προσεκτική χρήση στοιχείων αρχαιοελληνικών και ρωμαϊκών ρυθμών. Εμφανή νεοκλασικά στοιχεία έχει και το ταφικό μνημείο στο οποίο βρίσκεται θαμμένη η Νόρα μαζί με τους γονείς της κι άλλα μέλη της οικογένειάς της στο Α’ νεκροταφείο Αθηνών. Δημιουργός του μνημείου είναι ο Βασίλειος Κουρεμένος και αφότου το επισκέφτηκα ήμουν απόλυτα βέβαιη για την απόφασή μου να βασίσω σε αυτό το σχέδιό μου.
Από την έρευνά μου άρχισα να βλέπω την αυτοκτονία της Νόρας ως ένα υπόγειο μανιφέστο για το πόσο κούφια είναι όλη αυτή η αίγλη των μεγάρων που κυκλώνουν τη Βουλή. Έτσι, θέλησα να δημιουργήσω μία συμβολιστική και σουρεαλιστική σύνθεση, όπου τα όρια ανάμεσα στο εσωτερικό του πολυτελέστατου πατρικού μεγάρου και τον εξωτερικό χώρο του νεκροταφείου με τον οικογενειακό τάφο καθίστανται δυσδιάκριτα.
Στον Νεοκλασικισμό του πατρικού μεγάρου και του ταφικού μνημείου αντανακλώνται βασικά στοιχεία μιας ελίτ των μεγάλων αστικών κέντρων της Ελλάδας της εποχής. Πρόκειται για μια ελίτ που προτάσσει τη λογική έναντι του συναισθήματος, κάτι που γίνεται εμφανές κι απ’ το γεγονός ότι η τρυφερότητα και ο έρωτας δεν θεωρούνταν ουσιώδη συστατικά ενός γάμου. Ο γάμος δεν ήταν παρά μία σύμβαση που αποσκοπούσε στην προώθηση των οικονομικών συμφερόντων της αστικής οικογένειας. Σε αυτόν τον κόσμο όλα είναι λογικά, αρμονικά, συμμετρικά. Οι κανόνες είναι αυστηροί και οι έμφυλοι ρόλοι συγκεκριμένοι. Όλα είναι στην εντέλεια, μια εντέλεια ασφυκτική. Αυτόν ακριβώς τον κόσμο, τον κόσμο της τάξης και της αρμονίας, η Νόρα καταφέρνει να ταράξει με την αυτοκτονία της. Έτσι και στο έργο μου θέλησα να είναι μόνο το κατακερματισμένο σώμα της Νόρας αυτό που πάει κόντρα σε αυτήν την ατμόσφαιρα ασφυγκτικής εντέλειας και συμμετρίας που αποπνέει η νεοκλασική αρχιτεκτονική.
—Κλείνοντας, θέλω να σε ρωτήσω, αν ετοιμάζεις κάτι μετά από αυτό το, ομολογουμένως, εξαντλητικό project.
Αναμένω να κυκλοφορήσει ένας συγκεντρωτικός τόμος με τρία ποιητικά βιβλία ενός εξαιρετικού ποιητή, στον οποίο έχω τη χαρά να φιλοξενούνται ορισμένα σχέδιά μου. Είμαι πολύ χαρούμενη με αυτή τη συνεργασία καθώς οι θεματικές των βιβλίων με εκφράζουν ιδιαίτερα σε ιδεολογικό επίπεδο. Το ένα απ’ τα τρία βιβλία αφορά τις φυλακές, τα δικαιώματα των κρατουμένων και το σωφρονιστικό σύστημα, μια θεματική που δεν έχω αγγίζει ξανά σε σχέδιά μου και χαίρομαι που μου δόθηκε η ευκαιρία να το κάνω. Επιπλέον, τον τελευταίο καιρό έχω κάνει κάποια ανοίγματα πέραν του χώρου του βιβλίου, στον οποίο κυρίως κινούμαι. Με ενδιαφέρει πολύ η συνομιλία των εικαστικών με κάθε μορφή τέχνης, όπως το θέατρο και ο χορός. Φυσικά συνεχίζω να παρακολουθώ όσο πιο στενά μπορώ την σύγχρονη ποιητική παραγωγή. Νιώθω πως η εικονοποίηση του ποιητικού λόγου ποτέ δεν πρόκειται να σταματήσει να με εξιτάρει. Με κάθε νέα ποιήτρια και ποιητή που ανακαλύπτω νιώθω πως μου ανοίγονται νέες δυνατότητες συνομιλίας. Πέραν αυτών θα ήθελα να αρχίσω να πειραματίζομαι με διαφορετικές τεχνικές καθώς και με την εικονογράφηση δικών μου κειμένων.
INFO
Η Ίρις Δεπάστα γεννήθηκε το 1997 στην Αθήνα οπού ζει, σπουδάζει ψυχολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών και παράλληλα ασχολείται με τα εικαστικά και την εικονοποίηση του ποιητικού λόγου. Μέρος της δουλειάς της έχει έντονη επιρροή από τις σπουδές της στην ψυχολογία, και ιδίως την ψυχανάλυση. Τα σχέδιά της, έχοντας έναν αυτοαναφορικό χαρακτήρα, κινούνται γύρω από θέματα όπως η αναζήτηση της ταυτότητας, η ενδυνάμωση της θηλυκότητας, το τραύμα, και η διερεύνηση της σεξουαλικότητας. Έχει συνεργαστεί με συγγραφείς / ποιήτριες και ποιητές και εκδοτικούς οίκους. Σχέδιά της έχουν δημοσιευθεί στα περιοδικά φρμκ, “yusra”, “Κράξιμο” και έχουν εκτεθεί σε συλλογικές εκθέσεις.
Μπορείτε να δείτε δουλειά της στα social media:
Instagram: @iris_depasta
Facebook: https://www.facebook.com/IrisDepasta
Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News
