Πώς χρησιμοποιούν τα δύο φύλα τη γλώσσα διαφορετικά και τι σημαίνει αυτό για τη διαιώνιση του σεξισμού;

Κατά καιρούς, έχουν υπάρξει πολλές γλωσσολογικές εργασίες, οι οποίες μελετούν τις διαφορές στη γλωσσική έκφραση ανάμεσα στα δύο φύλα. Η πιο επιδραστική θεωρείται της Robin Lakoff, το βιβλίο Language and Woman’s Place που δημοσιεύτηκε το 1972. Τέτοιου είδους εργασίες στηρίζονται στην παρατήρηση και περιγράφουν τη γλωσσική συμπεριφορά που αναπτύσσουν οι άντρες και οι γυναίκες κυρίως στις δυτικές κοινωνίες. Φυσικά, πρόκειται για γενικεύσεις, οι οποίες δεν ισχύουν σε όλα τα γλωσσικά περιβάλλοντα και υπό όλες τις συνθήκες, όμως τείνουν να χαρακτηρίζουν σε μεγάλο βαθμό με βάση τα υπάρχοντα στατιστικά στοιχεία την ανθρώπινη επικοινωνία.

Γλωσσικές πρακτικές που σχετίζονται με το φύλο

Η επικοινωνία των γυναικών χαρακτηρίζεται γενικά ως συνεργατική. Αυτό σημαίνει ότι καταβάλλεται προσπάθεια από πλευράς τους, για να γίνει μια ομαλή συζήτηση και να αναπτυχθεί το ζητούμενο θέμα με αρμονία. Αντίθετα, έχει παρατηρηθεί ότι η επικοινωνία των αντρών είναι πιο ανταγωνιστική με προσπάθεια επικράτησης του ενός συνομιλητή στον άλλο. Αυτό διαπιστώνεται σε διάφορους γλωσσικούς δείκτες και συνδέεται με πολλά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά:

• Μη λεκτικές αντιδράσεις: Πρόκειται για συμμετοχή στη συζήτηση με θετικές αντιδράσεις, όπως «μμμ» ή κούνημα του κεφαλιού. Χρησιμοποιούνται κυρίως από τις γυναίκες, για να δείξουν το ενδιαφέρον τους για τα λεγόμενα του συνομιλητή και την ενεργή συμμετοχή τους στην κουβέντα.
• Αρνητικές ερωτήσεις: Η μετάφραση δεν είναι απόλυτα δόκιμη, αφού έχει επικρατήσει ο αγγλικός όρος tag questions. Είναι οι ερωτήσεις, οι οποίες στο τέλος έχουν κάποια λέξη που αμβλύνει την επίδραση της ερώτησης, όπως για παράδειγμα «θα βρεθούμε σήμερα, έτσι;». Είναι μία γλωσσική πρακτική που απαντά κυρίως στη συνεργατική γλώσσα των γυναικών, αφού επιτείνει την ευγένεια της ερώτησης και δε φέρνει σε δύσκολη το συνομιλητή. Αντίθετα, οι ερωτήσεις που κάνουν συνήθως οι άντρες είναι ευθείες και στοχεύουν στην πληροφόρηση.
• Πολύ ευγενικές εκφράσεις: Για παράδειγμα «Μήπως θα μπορούσατε να μου πείτε…;». Τέτοιου είδους εκφράσεις εμφανίζονται περισσότερο στη γλωσσική χρήση που κάνουν οι γυναίκες.
• Υπόρρητες γλωσσικές πράξεις: Οι υπόρρητες γλωσσικές πράξεις αφορούν ένα αίτημα, το οποίο δεν εκφράζεται ρητά με βάση τη συνήθη του μορφή στη γλώσσα. Δηλαδή, όταν θέλουμε να ζητήσουμε από τον άλλον κάτι, ο άμεσος τρόπος να το κάνουμε είναι χρησιμοποιώντας προστατική («δώσε μου ένα ποτήρι νερό») και ο έμμεσος και πιο ευγενικός με ερώτηση («μπορείς να μου δώσεις ένα ποτήρι νερό;»). Ωστόσο, έχει παρατηρηθεί ότι οι γυναίκες ζητούν κάτι όχι με κάποιον από αυτούς τους δύο τρόπους, αλλά με υπόρρητο τρόπο («διψάω πολύ»), ώστε να μη θεωρηθεί ότι πλήττουν το πρόσωπο του συνομιλητή επεμβαίνοντας στη σφαίρα της δραστηριότητάς του.
• Αλλαγή του θέματος συζήτησης: Οι άντρες αλλάζουν πολύ πιο συχνά το θέμα σε μια συζήτηση, ενώ οι γυναίκες έχουν την τάση να συνδέουν αυτά που λένε με όσα είπε ο συνομιλητής τους προηγουμένως.
• Αποκάλυψη του εαυτού: Οι γυναίκες συζητούν με περισσότερη άνεση τα συναισθήματά τους και παρέχουν αποκαλυπτικές πληροφορίες για τον εαυτό τους και τον τρόπο, με τον οποίο σκέφτονται. Αντίθετα, οι άντρες προσανατολίζονται στην παροχή συμβουλών και την ανεύρεση λύσης χωρίς να περιλαμβάνουν τον εαυτό τους στο πεδίο συζήτησης.
• Λεκτική επιθετικότητα: Οι γυναίκες χρησιμοποιούν λιγότερο συχνά βρισιές, φωνές και υποτιμητικές εκφράσεις για το συνομιλητή τους.

Πώς ερμηνεύονται αυτές οι γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα;

Εκτός από το περιγραφικό επίπεδο των γλωσσικών αυτών πρακτικών, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι και η ερμηνεία του φαινομένου, η οποία κινείται στο δίπολο της κοινωνικής επιρροής και της βιολογικής εξήγησης. Η φεμινιστική κοινωνιολογία και γλωσσολογία τονίζει ότι οι διαφορές αυτές αποτυπώνουν τις κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα. Σε μια κοινωνία, δηλαδή, στην οποία η γυναίκα αναμένεται να συνεργάζεται, να είναι καλή σε όλα, να μη διεκδικεί και να μη φέρνει αντιρρήσεις, είναι λογικό η γλωσσική της συμπεριφορά να προσαρμόζεται σε αυτούς τους κανόνες. Ήδη από μικρή ηλικία, τα παιδιά περνούν πολύ χρόνο με συνομηλίκους του ίδιου φύλου και μαθαίνουν μέσα σε αυτή την ομάδα να λειτουργούν αντιστοίχως.

Στον αντίποδα, βρίσκεται η βιολογική θεωρία, η οποία έχει βρει έδαφος τόσο στον ακαδημαϊκό χώρο όσο και στη λαϊκή κουλτούρα. Επιστημονικές μελέτες των νευροεπιστημών, που υποστηρίζουν ότι ο εγκέφαλος των γυναικών λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο από των αντρών, έχουν λάβει μεγάλη δημοσιότητα. Αντίστοιχα, στη μαζική κουλτούρα έχει φτιαχτεί ολόκληρος μύθος με το περίφημο βιβλίο του John Gray, Άντρες από τον Άρη – Γυναίκες από την Αφροδίτη. Μπορεί το συγκεκριμένο βιβλίο να μην παρέχει επιστημονικά τεκμήρια για τις νευρολογικές και γνωσιακές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα, όμως συμμετέχει σε αυτή τη λογική με το επιχείρημα ότι οι γυναίκες και οι άντρες έχουν καταγωγή από διαφορετικούς πλανήτες και άρα διαφορετική κατασκευή, η οποία είναι έμφυτη και όχι επηρεασμένη από τις κοινωνικές συνθήκες.

Το πιο λογικό είναι ότι η απάντηση στο πρόβλημα της ερμηνείας των γλωσσικών και γενικά γνωσιακών διαφορών ανάμεσα στα δύο φύλα βρίσκεται κάπου στη μέση και αποτελεί συνδυασμό διαφόρων παραγόντων, όπως συμβαίνει συνήθως. Αυτό, άλλωστε, αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στις νευροεπίστημες υπάρχουν πολλές ακόμα μελέτες που διατείνονται ότι ο αντρικός και ο γυναικείος εγκέφαλος δεν διαφέρουν από βιολογικής άποψης. Το πρόβλημα, ωστόσο, έγκειται στο πώς έχουν χρησιμοποιηθεί οι βιολογικές θεωρίες και γιατί είναι τόσο δημοφιλείς.

Ενώ, δηλαδή, η επιστήμη δεν έχει καταλήξει, στο μυαλό του μέσου ανθρώπου έχει εδραιωθεί η άποψη ότι ο εγκέφαλος της γυναίκας λειτουργεί διαφορετικά από του άντρα. Υπάρχει μια σαφής προτίμηση στη βιολογική εξήγηση, η οποία είναι επακόλουθο της ανάγκης των ανθρώπων να τονίσουν τις διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα, σε μια εποχή όπου γίνεται προσπάθεια να εξαλειφθούν οι διακρίσεις και έχουν ήδη επιτευχθεί σημαντικά βήματα στην εξίσωση της γυναίκας με τον άντρα. Πρόκειται για ένα αυθόρμητο αντανακλαστικό στην κοινωνική πρόοδο.

Εκτός, όμως, από την προσκόλληση στις υποτιθέμενες διαφορές, οι οποίες με βάση τη βιολογική θεωρία είναι αιτία και όχι αποτέλεσμα των κοινωνικών διαφορών ανάμεσα στα δύο φύλα, πολύ ενδιαφέρον είναι και το επόμενο βήμα που συντελείται με βάση αυτά τα δεδομένα, τα οποία λαμβάνονται προς όφελος των αντρών. Η σεξιστική ιδεολογία ακολουθεί μια συγκεκριμένη πορεία που χρησιμοποιεί τις παραπάνω παρατηρήσεις στο γλωσσικό φαινόμενο, για να διατηρήσει τα προνόμια των αντρών. Έτσι, υποστηρίζει ότι οι διαφορές ανάμεσα στους άντρες και τις γυναίκες δεν πρόκειται να αλλάξουν, επειδή είναι θέμα βιολογικής κατασκευής και άρα είναι έμφυτες. Έπειτα, υποστηρίζει ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να λάβουν θέσεις ευθύνης στον επαγγελματικό στίβο, καθώς είναι σαφές ότι είναι πιο συνεργατικές, δεν μπορούν να υψώσουν ανάστημα και συνεπώς δεν μπορούν να ανταποκριθούν ικανοποιητικά σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Αν το κάνουν, τότε είναι «σκύλες» και δεν συμβαδίζουν με τα χαρακτηριστικά του φύλου τους.

Επιπλέον, οι παρατηρήσεις για τη γλωσσική συμπεριφορά των ανδρών τους δίνουν ένα εκπληκτικό άλλοθι, για να δικαιολογήσουν αρνητικές συμπεριφορές μέσα στα πλαίσια μιας σχέσης. Ενώ η γυναίκα είναι κατασκευασμένη να ακούει το σύντροφό της και να εκφράζει τα συναισθήματά της, ο άντρας από τη φύση του δεν μπορεί να δείξει τόση προσοχή και ενδιαφέρον ούτε να ανοιχτεί στη σύντροφό του. Όχι δεν έχει μάθει να το κάνει λόγω της ανατροφής του στα πλαίσια της οικογένειας και της κοινωνίας, αλλά δεν έχει καν νόημα να προσπαθήσει, μιας και πρόκειται για ένα έμφυτο χαρακτηριστικό που δεν πρόκειται να αλλάξει.

Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το πώς η απλή περιγραφή ορισμένων διαφορών αλλά και επιστημονικά δεδομένα που προσπαθούν να ερμηνεύσουν αυτές τις διαφορές χρησιμοποιούνται ύστερα κατά το δοκούν, για να διαιωνίσουν τα σεξιστικά στερεότυπα και να εδραιώσουν τη θέση του κάθε φύλου στην κοινωνία. Όταν, μάλιστα, είναι σαφές ότι σε μεγάλο βαθμό ακριβώς αυτή η θέση στην κοινωνία είναι που δημιούργησε αυτές τις διαφορές και όχι το αντίστροφο.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News