Γιατί μια «δεσποινίς» να πρέπει να δηλώνει ότι είναι ανύπαντρη;

Η γλώσσα συνήθως χαρακτηρίζεται από συμμετρία. Για κάθε τύπο, υπάρχει ένα σύστημα χαρακτηριστικών που ακολουθούν μια δομή. Τα ρήματα, για παράδειγμα, χαρακτηρίζονται από το παρελθόν ή το παρόν, τον ενικό ή τον πληθυντικό αριθμό. Τα ουσιαστικά και τα επίθετα επίσης έχουν αριθμό, αλλά και γένος. Τα έμψυχα, μάλιστα, ουσιαστικά έχουν σχεδόν πάντα αρσενικό και θηλυκό γένος, το οποίο είναι το μόνο που διαφοροποιεί τη σημασία τους. Ο πατέρας, δηλαδή, είναι ο αρσενικός γονιός, ενώ η μητέρα ο θηλυκός και ούτω καθεξής.

Όταν δεν υπάρχει αυτή η συμμετρία, είναι γιατί η γλώσσα θέλει κάτι να δηλώσει με την έλλειψή της, η οποία γίνεται αντανάκλαση διαφόρων ιδεολογιών και κοινωνικών μηνυμάτων. Στην τριάδα, λοιπόν, των έμψυχων ουσιαστικών κύριος, κυρία, δεσποινίς δεν υπάρχει συμμετρία. Ενώ στο αρσενικό γένος δεν γίνεται καμία διαφοροποίηση ως προς το αν πρόκειται για παντρεμένο ή μη παντρεμένο άτομο, στο θηλυκό γίνεται. Φυσικά, αναφέρομαι στη συγκεκριμένη σημασία της λέξης δεσποινίς και όχι σε αυτή που ονομάζει μια νεαρή κοπέλα.

Παράλληλα, η διάκριση αυτή έχει επίπτωση και στη σημασία των παραπάνω λέξεων. Ενώ η λέξη κύριος αναφέρεται σε όλους τους άντρες που έχουν έτσι την κυριότητα του εαυτού τους, η λέξη κυρία είναι απλώς η αντιδιαστολή της λέξης δεσποινίς και συνεπώς σημαίνει τη γυναίκα που είναι παντρεμένη σε αντίθεση με τη γυναίκα που είναι ανύπαντρη. Είναι μια εκπληκτική περίπτωση της κοινωνικής επιρροής πάνω στη δομή της γλώσσας.

Προσωπικά, ήρθα σε επαφή πρώτη φορά με αυτή την παράξενη εκφραστική αποτύπωση όταν ήμουν μικρό παιδί, διαβάζοντας τον τίτλο της ελληνικής ταινίας «Δεσποινίς ετών 39». Μου φαινόταν ένας τίτλος άνευ σημασίας, αφού αντικαθιστώντας τον με την αρσενική εκδοχή του δεν καταλάβαινα τι το ιδιαίτερο δηλώνει μια φράση «κύριος ετών 39». Σχεδόν 30 χρόνια μετά, ακόμα θυμάμαι την έκπληξή μου, όταν μου εξήγησαν.

Σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, πάντως, αυτή η βαθύτατα προσβλητική διάκριση ανάμεσα στην παντρεμένη και την ανύπαντρη γυναίκα, διάκριση η οποία δεν θα έπρεπε καν να υπάρχει, πόσο μάλλον να αποτελεί καθιερωμένο τρόπο κοινωνικής προσφώνησης, έχει ουσιαστικά αλλά και τυπικά καταργηθεί. Στα γερμανικά, η λέξη Fräulein καταργήθηκε το 1972 με νόμο, ο οποίος όριζε ότι σε όλα τα επίσημα έγγραφα οι άντρες προσφωνούνται ως Herr (=κύριος) και οι γυναίκες ως Frau (=κυρία). Εκτός, όμως, από την επίσημη κρατική αντιμετώπιση, υπήρξε μεγάλη κινητοποίηση και στο επίπεδο της γερμανικής κοινωνίας. Το 1981, γυναίκες γλωσσολόγοι δημοσίευσαν τις «Αρχές για την αποφυγή της σεξιστικής γλωσσικής χρήσης», ενώ το 1993 η γερμανική επιτροπή της UNESCO ανακοίνωσε την εξής λακωνική άποψη: «Το δόγμα της γλωσσικής συμμετρίας σημαίνει ότι, όταν ο λόγος αφορά γυναίκες ή άντρες, και οι δύο αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο».

Στη Γαλλία, έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης, για να εξαλειφθεί από τα επίσημα έγγραφα η λέξη mademoiselle, ενώ στα αγγλικά η λέξης miss περιπίπτει σταδιακά σε αχρηστία.

Στην Ελλάδα, πάντως, μπορεί η λέξη δεσποινίς στον προφορικό λόγο να ακούγεται κάπως παλαιική, όμως στο γραπτό καλά κρατεί. Στις φόρμες συμπλήρωσης στοιχείων οποιουδήποτε είδους, σε δημόσια ή ιδιωτικά έγγραφα, η τριμερής διάκριση (Κος, Κα, Δις) είναι δεδομένη, σαν να είναι κάτι απολύτως φυσικό το να πρέπει μια γυναίκα να δηλώσει σε κάποιον άγνωστο γραφειοκράτη αν είναι παντρεμένη ή όχι. Στον άντρα, ο έγγαμος ή άγαμος βίος είναι ένα στοιχείο της προσωπικής του ζωής. Στη γυναίκα, είναι στοιχείο της τυπικής της υπόστασης, όπως το όνομα ή η ηλικία.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News