Πώς η κουλτούρα του βιασμού χτίζεται γλωσσικά στις εφημερίδες

Με αφορμή ένα νέο περιστατικό στις φυλακές για έναν από τους κατηγορούμενους για το βιασμό και το φόνο της Ελένης Τοπαλούδη στη Ρόδο, άρχισα ξανά να σκέφτομαι το πόσο πολύ με είχε ενοχλήσει η παρουσίαση στις εφημερίδες αυτής της τραγικής ιστορίας τον περασμένο Δεκέμβριο. Ψάχνοντας τα άρθρα που γράφτηκαν εκείνες τις πρώτες ημέρες, όταν εξιχνιάστηκε το έγκλημα και όλοι ήταν σοκαρισμένοι, συνειδητοποίησα τι ακριβώς με πείραξε. Κατά βάση, δεν ήταν το τι έγραφαν οι δημοσιογράφοι, ήταν το πώς το έγραφαν, και μάλιστα με τόσο έμμεσο τρόπο που σου περνούσε υποσυνείδητα το κλασικό αφήγημα του βιασμού χωρίς να το καταλαβαίνεις.

Ήταν φυσικά και οι υπερβολικές λεπτομέρειες για το πώς έγινε το έγκλημα, τι προηγήθηκε και τι ακολούθησε, λεπτομέρειες που μου έμοιαζαν με βεβήλωση πολύ προσωπικών στιγμών. Όταν διάβαζα τότε, για πρώτη φορά τα δημοσιεύματα, είχα την αίσθηση ότι με ενοχλούσε αυτή η παράθεση τέτοιων λεπτομερειών, για το πώς μια νέα κοπέλα ήθελε να ζήσει διάφορες ερωτικές περιπέτειες, λες και αφορά κανέναν αυτό. Τη δεύτερη φορά, όμως, που τα διάβασα, κατάλαβα ότι η αφήγηση τέτοιων ιστοριών γίνεται συχνά με λεπτομέρειες, επειδή αυτό απαιτεί το αστυνομικό ρεπορτάζ. Κι ας είναι ανθρωποφαγικό το να αναπαράγεις αυτούσια τα πορίσματα του ιατροδικαστή και τις καταθέσεις των κατηγορούμενων.

Χειρότερο είναι να χρησιμοποιείς με τέτοια μέσα τη γλώσσα, ώστε τελικά να αναπαράγεις την καθιερωμένη λογική ότι για τα εγκλήματα σεξουαλικής βίας φταίει λίγο -αν όχι πολύ- και το θύμα και ότι δεν πρόκειται για μια αμιγώς βίαιη πράξη, αλλά περιέχει και το ερωτικό στοιχείο. Το πιο εξόφθαλμο παράδειγμα ήταν η περίπτωση του «ροζ βίντεο». Επρόκειτο για ένα βίντεο, το οποίο είχαν τραβήξει κάποιοι νεαροί άντρες την Ελένη Τοπαλούδη ένα χρόνο πριν τη δολοφονία της κατά τη διάρκεια ομαδικού βιασμού. Παρόλο που όλα τα άρθρα περιέγραφαν μία ξεκάθαρα κακουργηματική πράξη, για την οποία αυτή τη στιγμή εκκρεμεί εισαγγελική έρευνα, στον τίτλο αλλά και στο κυρίως μέρος τους χαρακτήριζαν το επίμαχο βίντεο ως ροζ. Ανάμεσα σε όλους τους χαρακτηρισμούς που μπορούσαν να του δώσουν, όπως για παράδειγμα βίντεο βιασμού ή παράνομο βίντεο, διάλεξαν αυτόν που καταγράφει στο υποσυνείδητο του αναγνώστη ότι ένα βίντεο που δείχνει κάποιους άντρες να βιάζουν ομαδικά μία γυναίκα είναι ερωτικό και όχι εγκληματικό και ανήθικο.

Σε επόμενη φάση, συνειδητοποίησα την επίδραση που είχε η επανάληψη της στερεοτυπικής φράσης «η δολοφονία της φοιτήτριας». Αναρωτήθηκα γιατί έχει σημασία ότι η κοπέλα ήταν φοιτήτρια. Σε κάθε κείμενο, δύο στοιχεία παίζουν τεράστιο ρόλο για την ιδεολογία που μεταδίδεται. Οι κύριοι ήρωες που αναφέρονται γλωσσικά και το πώς η ταυτότητά τους οικοδομείται με διάφορους χαρακτηρισμούς, που τονίζουν συγκεκριμένες ιδιότητες. Νομίζω ότι η βασική ιδιότητα που πρέπει να τονιστεί σε ένα έγκλημα βιασμού είναι ότι το θύμα ήταν γυναίκα. Η αναφορά σε αυτή ως φοιτήτρια, σε συνδυασμό και με άλλα χαρακτηριστικά που τονίζονταν, όπως ότι ήταν ήσυχο κορίτσι, δεμένη με την οικογένειά της και από σπίτι, γινόταν, για να υπογραμμιστεί η τεράστια αντίθεση ανάμεσα σε αυτά και το φρικτό έγκλημα.

Αντίστοιχα, με ενόχλησε και η στερεοτυπική επανάληψη των φράσεων «21χρονος Ροδίτης και 19χρονος Αλβανός». Γιατί δεν αναφέρονταν οι δράστες με τη βασική τους ιδιότητα που πάντα προϋποτίθεται στο βιασμό, ότι δηλαδή είναι άντρες; Η προτίμηση της παρουσίασής τους μέσα στο λόγο με βάση την ηλικία και την καταγωγή τους τελικά εξαφανίζει αυτό το τόσο σημαντικό χαρακτηριστικό.

Οι δημοσιογράφοι, βέβαια, θεωρώ ότι χρησιμοποιούσαν τόσο γενικευμένα αυτά τα γλωσσικά μέσα απλά επειδή δεν έμπαιναν στον κόπο να χρησιμοποιήσουν άλλες εκφράσεις πέρα από τις κλασικές, αυτές που βλέπουμε πάντα σε τέτοια παρόμοια θέματα. Προς χάριν ευκολίας δηλαδή το έκαναν, αλλά και για να κερδίσουν περισσότερο την προσοχή του κοινού, όπως συμβαίνει πάντα όταν στον τίτλο υπάρχει κάτι που σχετίζεται με το σεξ αλλά και όταν χτίζονται έντονες αντιθέσεις, όπως στην περίπτωση που σε ένα ήσυχο κορίτσι συμβαίνει κάτι που ήταν αναμενόμενο να συμβεί σε κάποιο πιο περπατημένο. Ωστόσο, ακόμα και αν ο στόχος τους δεν ήταν να διαδώσουν τη συντηρητική ιδεολογία που κατηγορεί τα θύματα βιασμών και συνδέει αυτή την πράξη με την ερωτική επιθυμία, εν τέλει αυτό έκαναν. Άθελά τους ή ηθελημένα, έμμεσα αλλά και σε πολλά σημεία άμεσα, με αυτήν γέμισαν το υποσυνείδητο των αναγνωστών.

Και όλα αυτά στα ίδια άρθρα, στα οποία ούτε μία φορά δεν εμφανίστηκε η λέξη «όχι». Ακόμα και τα άρθρα που περιέγραφαν με λεπτομέρειες τι αρνήθηκε να κάνει η Ελένη Τοπαλούδη δεν αναφέρονταν καθαρά και με σαφήνεια, όπως θα μπορούσαν αν απλά έκαναν χρήση αυτής της λέξης, ότι η κοπέλα πλήρωσε με τη ζωή της ότι είπε όχι, επειδή κάποιοι άντρες δεν μπορούσαν να δεχτούν κάτι τόσο θεμελιώδες. Ένα όχι που ειπώθηκε από μια γυναίκα σε δύο άντρες, αυτή είναι η ιστορία. Και όχι ένα ήσυχο κορίτσι που ενεπλάκη σε μια ερωτική ιστορία με έναν Ροδίτη και έναν Αλβανό.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News