6 φράσεις που χρησιμοποιούμε συχνά και ασυνείδητα προωθούμε σεξιστικά στερεότυπα

Το πρόβλημα με τη γλώσσα είναι ότι αντικατοπτρίζει παγιωμένες κοινωνικές αντιλήψεις με ρίζες στο παρελθόν. Πάντα μου άρεσε να παρομοιάζω τη γλώσσα με ένα αστέρι. Αυτό που χρησιμοποιούμε είναι συχνά μια αναπαράσταση του παρελθόντος και του πώς ήταν η κοινωνία τότε, ακριβώς όπως όταν βλέπουμε ένα αστέρι στον ουρανό, αυτό μπορεί να έχει πεθάνει χρόνια πριν ή να ετοιμάζεται να πεθάνει κι εμείς να μην το ξέρουμε καν θαυμάζοντας τη λαμπρότητά του.

Η γλώσσα είναι από τις τελευταίες κοινωνικές πρακτικές που αλλάζουν. Επειδή λαμβάνει χώρα ασυνείδητα και πολλές δομές της αναπαράγονται στερεοτυπικά, είναι απρόθυμη και αργή στις αλλαγές. Ενώ μπορεί η κοινωνία να έχει ήδη αλλάξει ή τέλος πάντων να τείνει σιγά σιγά να αλλάξει, η γλώσσα παραμένει σε ορισμένες περιπτώσεις το τελευταίο προπύργιο που εμμένει στο παλιό και μπορεί ακόμα και να υπονομεύει τις προσπάθειες για αλλαγή.

Τα παραδείγματα είναι δεκάδες. Διάλεξα, όμως, μερικά πολύ χαρακτηριστικά που μας δείχνουν αυτό ακριβώς. Ότι η ασυνείδητη αναπαραγωγή ιδεολογιών μέσω της γλώσσας είναι σημαντική τροχοπέδη στην κοινωνική πρόοδο και την εξάλειψη των στερεοτύπων (εν προκειμένω των σεξιστικών), γιατί σε αντίθεση με άλλες κοινωνικές πρακτικές μπορεί να γίνει από τον καθένα, ακόμα και από όσους συνειδητά απεχθάνονται αυτά τα στερεότυπα.

Εργαζόμενη μητέρα

Η φράση εργαζόμενη μητέρα σε πρώτη ανάγνωση δείχνει να μην είναι καθόλου προβληματική, αφού μοιάζει απλώς περιγραφική. Ωστόσο, η συνύπαρξη των δύο αυτών λέξεων σε μια τόσο στερεοτυπική φράση υποδηλώνει ότι το επίθετο είναι απαραίτητο, για να χαρακτηρίσει το ουσιαστικό. Όπως συμβαίνει στις γλωσσικές συνάψεις, ο επιθετικός προσδιορισμός καθορίζει το νόημα του ουσιαστικού που προσδιορίζει, οπότε αυτό που προκύπτει είναι ότι στην έννοια της μητέρας δεν εμπεριέχεται η έννοια της εργασίας. Αντίθετα, η φράση εργαζόμενος πατέρας όχι μόνο δεν εμφανίζεται στα ελληνικά, αλλά μοιάζει και κάπως γελοία, καθώς ακούγεται πλεοναστική. Ο πατέρας είναι αναμενόμενο να δουλεύει, ενώ η μητέρα όχι, οπότε αυτό πρέπει να δηλώνεται εμφατικά, όταν συμβαίνει.

Σε βοηθάει στις δουλειές του σπιτιού;

Όλες οι εκφράσεις που αναφέρονται στις δουλειές του σπιτιού σαν να είναι καθήκον της γυναίκας δίνουν νέα πνοή στο συγκεκριμένο στερεότυπο, ακόμα και αν αρχικά δείχνουν ότι θέλουν να το καταρρίψουν. Μπορεί πλέον η συζήτηση να μην επικεντρώνεται στο ότι η γυναίκα πρέπει να τα κάνει όλα, αλλά στο ότι και ο άντρας πρέπει να συνεισφέρει, όμως το αφήγημα δεν αλλάζει. Η υποχρέωση παραμένει δικιά της και το μόνο που μπορεί να περιμένει από το σύντροφό της είναι να τη βοηθάει. Ακόμα πιο ύπουλη είναι η προσωπική αντωνυμία δίπλα σε κλασικές δουλειές του νοικοκυριού: «Μωρό μου, σου έπλυνα τα πιάτα/ σου συμμάζεψα το σαλόνι». Μια τόσα δα λέξη υποδεικνύει ότι ο άντρας απλώς πήρε λίγο από το βάρος που κανονικά έχει πάντα η γυναίκα.

Γυναίκα για το σπίτι

Πολλή συζήτηση έχει γίνει για το πώς πρέπει να αναφερόμαστε στην κυρία που αναλαμβάνει τις δουλειές του σπιτιού επί πληρωμή. Ο κλασσικός όρος που έχει επικρατήσει είναι γυναίκα και στους περισσότερους φαίνεται πολύ φυσιολογικό, με το επιχείρημα ότι στη συντριπτική πλειοψηφία το επάγγελμα αυτό γίνεται από γυναίκες. Το θέμα είναι ότι κάθε άνθρωπος είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων. Το ποια από αυτές θα επιλέξεις να κατονομάσεις στο λόγο σχετίζεται με την ιδεολογία που προωθείς. Όταν έναν εγκληματία τον κατονομάζεις με βάση την εθνικότητά του, υποσυνείδητα περνάς το μήνυμα ότι για την εγκληματικότητα φταίνε οι αλλοδαποί. Όταν, λοιπόν, την κυρία για τις δουλειές του σπιτιού δεν την αποκαλείς με το όνομα ή το επάγγελμά της και θεωρείς ότι ο όρος γυναίκα είναι όσο περιγραφικός χρειάζεται, τότε στο γλωσσικό σου μήνυμα ταυτίζεις το φύλο με τις συγκεκριμένες δουλειές και μάλιστα περιοριστικά. Το ότι στην πράξη γίνεται έτσι, δεν σημαίνει ότι πρέπει να θεωρείται τόσο αυτονόητο. Και οι μηχανικοί αυτοκινήτων κατά 99,99% είναι άντρες, όμως δεν έχει ποτέ κανείς γυρίσει από το συνεργείο και έχει πει ότι ο άντρας του έφτιαξε το αυτοκίνητο. Γιατί ένας άντρας μπορεί να κάνει και άλλα επαγγέλματα, οπότε ο συνομιλητής του δεν θα καταλάβει. Αντίθετα, με τον όρο γυναίκα όλοι καταλαβαίνουμε, κάτι που σημαίνει ότι ο ρόλος της γυναίκας είναι αυτός βασικά. Ακόμα και αν καταλαβαίνουμε, δεν χρειάζεται πάντως να συνεχίζουμε να αναπαράγουμε αυτή τη λογική.

Φέρσου σαν άντρας

Σε ένα πρόσφατο άρθρο, είχα γράψει ότι το αντρικό φύλο αντιμετωπίζεται γλωσσικά και κοινωνικά ως επίτευγμα με πολλές μεταφορές που παρομοιάζουν την αντρική φύση με το θάρρος και την εντιμότητα. Η πιο κλισέ φράση είναι η παραπάνω, αφού όχι μόνο προσδίδει στο αντρικό φύλο χαρακτηριστικά που κανονικά είναι καθαρά ατομικά και σίγουρα δεν εμφανίζονται σε όλους τους άντρες, αλλά υπονοεί ότι οι γυναίκες διακατέχονται από τα εντελώς αντίθετα.

Αληθινοί άντρες

Αντίστοιχα, η φράση αληθινός άντρας δίνει ξανά στο αντρικό φύλο μια μυθική διάσταση. Το επίθετο αληθινός δεν έχει προφανώς να κάνει με το βιολογικό φύλο, αφού ψεύτικος άντρας δεν υπάρχει. Έχει να κάνει με τα θετικά χαρακτηριστικά που πρέπει να επιδεικνύει ένας άντρας, οπότε η έννοια του αληθινού άντρα είναι το άτομο που είναι τίμιο, περήφανο και θαρραλέο. Και γιατί να μην αναφερθούμε σε αυτό ακριβώς έτσι;

Γυναικόπαιδα

Ο όρος είναι πολύ παλιός και χρησιμοποιείται για τον άμαχο πληθυσμό. Στην εποχή μας, όμως, σε πολλές χώρες οι γυναίκες πολεμούν και εργάζονται στο στρατό, ενώ βεβαίως στον άμαχο πληθυσμό συγκαταλέγονται πολλοί άντρες. Επομένως, η χρήση του όρου αυτού το μόνο που κάνει είναι να προωθεί το στερεότυπο ότι οι γυναίκες ανήκουν στο λιγότερο ενεργό πληθυσμό και είναι οι κατεξοχήν υπεύθυνες να φροντίζουν τα παιδιά, όσο οι άντρες είναι δραστήριοι.

Πολύ ενδιαφέρον είναι και αυτό το άρθρο για τις αγγλικές φράσεις που προωθούν υπογείως το σεξισμό στο χώρο εργασίας.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News