Είναι ο άνθρωπος γένους ουδέτερου ή πώς μπορεί η γλώσσα να αποφύγει το σεξισμό;

Είναι αναμφίβολο ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η γλώσσα ακολουθεί την κοινωνία. Παρόλο που υπάρχει η δυνατότητα γλωσσικού σχεδιασμού, ώστε η γλώσσα ως κοινωνική πρακτική να επηρεάσει την κοινωνία, το πλέον σύνηθες είναι πρώτα να αλλάζει η κοινωνία και ύστερα αυτό να αντικατοπτρίζεται στη γλώσσα. Όταν συμβαίνει αυτό, δεν είναι σπάνιο να δημιουργείται αρχικά ένα κενό, μια αδυναμία της γλώσσας να εκφράσει μια κοινωνική ανάγκη. Είναι αυτό που παρακολουθούμε τα τελευταία χρόνια να εκτυλίσσεται με τη συζήτηση αφενός για το πώς πρέπει να εκφράζεται το λεγόμενο τρίτο φύλο και αφετέρου για το αν η κυριαρχία του αρσενικού γένους ως πρωτοτυπικό, όταν αναφερόμαστε σε κάποιο άτομο, είναι κάτι που πρέπει και μπορεί να σταματήσει.

Ξεκινώντας από το δεύτερο ζήτημα, μας προκαλεί οπωσδήποτε μια αμηχανία το γεγονός ότι οι περισσότερες λέξεις που αναφέρονται σε έμψυχα ανθρώπινα όντα είναι καταρχήν γένους αρσενικού. Η λέξη άνθρωπος είναι βέβαια η πιο κλασική. Στα πλαίσια των σημερινών κοινωνιών που έχουν ξεκινήσει να αμφισβητούν τα στερεότυπα ανάμεσα στα δύο φύλα, αναρωτιέται κανείς γιατί να μην υπάρχει και η θηλυκή εκδοχή αυτής της λέξης. Γιατί να πρέπει το θηλυκό γένος να απορροφάται από το γενικευτικό αρσενικό; Πρόκειται για μια λειτουργία της γλώσσας που αντανακλά σεξιστικές πρακτικές εξαφάνισης της γυναίκας στο λόγο;

Πριν απαντηθούν αυτές οι ερωτήσεις, θα ήθελα σύντομα να αναφερθώ στις δύο λύσεις που έχουν προταθεί στα ελληνικά, για να μπορέσει να σταματήσει αυτή η περιληπτική λειτουργία του αρσενικού γένους. Η πρώτη είναι να χρησιμοποιούμε τη λέξη ανθρωπίνα και η δεύτερη είναι να θεωρήσουμε ότι η λέξη άνθρωπος είναι ουδέτερου γένους, επειδή έχει κατάληξη –ος, όπως αρκετά ουδέτερα ουσιαστικά.

Η πρώτη λύση αποτελεί ένα τρανό παράδειγμα της επέμβασης στη γλώσσα με τη δημιουργία μιας λέξης που δεν υπάρχει. Αν και είναι αναμφίβολο ότι οι γλωσσικές πρακτικές μπορούν να επηρεάσουν καθοριστικά τον τρόπο που σκεφτόμαστε, είναι ένα ζήτημα ο βαθμός, στον οποίο μπορούμε νε επέμβουμε στη γλώσσα, ώστε να αντικαταστήσουμε σεξιστικά στοιχεία της με άλλα, τα οποία θα είναι αποτελεσματικά. Κατά τη γνώμη μου, τη διαφορά ανάμεσα στο εν δυνάμει αποδοτικό και στο γραφικό που δεν θα καταφέρει ποτέ να εδραιωθεί την κάνει η χρήση ενός ήδη υπάρχοντος όρου, στον οποίο προσπαθούμε να αλλάξουμε τη συνυποδήλωση. Όταν έγραφα το άρθρο για τη χρήση του θηλυκού γένους στα επαγγέλματα, είχα στο μυαλό μου ακριβώς αυτό. Μπορεί το κοινώς παραδεδεγμένο να είναι να αποκαλούμε μία γυναίκα γιατρό ή βουλευτή με τη λέξη αρσενικού γένους, όμως υπάρχει και η αντίστοιχη θηλυκού γένους (γιατρίνα, βουλευτίνα), παρόλο που συνδέεται με υποτιμητικές συνυποδηλώσεις. Υπό αυτή την έννοια, η γενικευμένη χρήση της θηλυκής λέξης σε διαφορετικά γλωσσικά περιβάλλοντα πέρα από τα συνηθισμένα έως τώρα μπορεί και να οδηγήσει σταδιακά σε αλλαγή της συγκεκριμένης λέξης. Αυτό, όμως, απέχει πολύ από τη χρήση μιας λέξης που είναι κατασκευασμένη, όπως η ανθρωπίνα, αν και πολλοί γλωσσολόγοι του φεμινιστικού κλάδου θα διαφωνούσαν μαζί μου. Πιστεύω, πάντως, ότι η εν λόγω λέξη δεν θα εδραιωθεί ποτέ, επειδή ο μέσος ομιλητής δεν αντιλαμβάνεται την ανάγκη ύπαρξής της, καθώς το ουσιαστικό άνθρωπος έχει απωλέσει τη σεξιστική του χροιά.

Η δεύτερη λύση παραβιάζει βασικούς κανόνες της γραμματικής δομής των ελληνικών. Τα ουσιαστικά σε –ος ανήκουν σε δύο κατηγορίες. Από τη μία, είναι τα αρσενικά και θηλυκά που ανήκουν στη Β’ κλίση των αρχαίων ελληνικών (ο άνθρωπος, η οδός) και από την άλλη, τα ουδέτερα σε –ος (π.χ. το δάσος) που ανήκουν στη Γ’ κλίση. Οι δύο κατηγορίες διαφέρουν ουσιωδώς μεταξύ τους, αφού κλίνονται εντελώς διαφορετικά, οπότε αποτελεί ακραία ρύθμιση της γλώσσας να διαστρεβλώσουμε βασικούς γραμματικούς κανόνες, μόνο και μόνο για να πούμε ότι ο άνθρωπος είναι ουδέτερου γένους.

Θεωρώ ότι σε ιδεολογικό επίπεδο το πρόβλημα λύνεται, αν κατανοήσουμε τη διάκριση μεταξύ γραμματικού και φυσικού γένους. Το πρώτο είναι το γένος μιας λέξης στη γραμματική (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο) και το δεύτερο είναι το φύλο του ανθρώπου. Σε πολλές γλώσσες, μάλιστα, δεν υπάρχει καν γραμματικό γένος, όπως στα αγγλικά, ενώ το φυσικό γένος είναι πανανθρώπινο. Στα έμψυχα όντα, συνήθως συμπίπτει το γραμματικό με το φυσικό γένος, όπως για παράδειγμα στις λέξεις ο άνδρας και η γυναίκα. Φυσικά, υπάρχουν και αποκλίσεις σε αυτόν τον κανόνα, όπως με τη λέξη το κορίτσι. Η συμπεριληπτική λειτουργία του αρσενικού γένους σε ορισμένες λέξεις, όπως ο άνθρωπος, είναι επίσης παράδειγμα ότι το γραμματικό γένος δεν συμπίπτει πάντοτε με το φυσικό. Κάποτε, σε ένα πολύ προγενέστερο στάδιο της γλώσσας, η λειτουργία αυτή αντανακλούσε όντως τη σεξιστική αντίληψη ότι η γυναίκα είναι υποδεέστερη του άντρα και δεν υπάρχει λόγος να εμφανίζεται γλωσσικά στο λόγο. Στην παρούσα φάση, όμως, η λέξη δεν χαρακτηρίζεται από τόσο μεγάλη διαφάνεια. Το αρσενικό της γραμματικό γένος αποτελεί ένα παγιωμένο χαρακτηριστικό του παρελθόντος που πλέον δεν κουβαλάει τη συγκεκριμένη σημασία. Γι’ αυτό το λόγο, νομίζω ότι η προσπάθεια ρύθμισης της γλώσσας σε αυτό το επίπεδο, εφόσον ο ομιλητής του σήμερα δεν χρησιμοποιεί τη λέξη υπό αυτό το νόημα, δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει.

Πάντως, συναφής με αυτό το ζήτημα περί του πώς εκφράζεται γραμματικά το φύλο είναι και η προβληματική για τη δυνατότητα γλωσσικής πραγμάτωσης του τρίτου φύλου. Στα ελληνικά, είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποδοθεί ένα επίθετο ή μια αντωνυμία χωρίς να κατηγοριοποιηθεί ως αρσενικό ή θηλυκό λόγω κατάληξης (π.χ. αυτός/αυτή, όμορφος/όμορφη). Γι’ αυτό, άλλωστε, θεωρώ ότι η συζήτηση περί του ουσιαστικού άνθρωπος είναι ανούσια, αφού υπάρχουν πιο σοβαρά κενά στη γλώσσα. Το ουσιαστικό άνθρωπος είναι περιληπτικό και το αρσενικό του γένος έχει ατονήσει, τι γίνεται όμως με τα επίθετα και τις αντωνυμίες; Στο γραπτό λόγο έχει προταθεί η χρήση του @, για να αποφευχθεί η κατάληξη, όμως κάτι τέτοιο δε λύνει βέβαια το πρόβλημα στον προφορικό λόγο.

Σε πολλές γλώσσες με πλούσιο κλιτικό σύστημα, το ουδέτερο γένος φαντάζει ως μια καλή λύση. Όπως προαναφέρθηκε, το γραμματικό γένος δεν συμπίπτει με το φυσικό, όμως πρωτοτυπικά το ουδέτερο γένος χρησιμοποιείται για τα άψυχα αντικείμενα. Φυσικά, αυτό δεν είναι απόλυτο, καθώς υπάρχουν ουδέτερα ουσιαστικά για έμψυχα όντα (το αγόρι), ενώ πολλά άψυχα αντικείμενα εκφράζονται με θηλυκό ή αρσενικό γραμματικό γένος (π.χ. ο καθρέφτης, η βαλίτσα). Ωστόσο, εξακολουθεί να ακούγεται παράξενο στο φυσικό ομιλητή να αναφέρεται σε άνθρωπο χρησιμοποιώντας στις αντωνυμίες και τα επίθετα το ουδέτερο γένος, αλλά ο χρόνος θα δείξει αν το γλωσσικό αίσθημα θα μετακινηθεί τελικά, σε συνδυασμό πάντα με τις εξελίξεις και σε κοινωνικό επίπεδο.

Στα αγγλικά υπάρχει η τάση της χρήσης του πληθυντικού αριθμού (they), οποία επικρατεί ολοένα και περισσότερο. Προσωπικά, μου φαίνεται ότι δεν υπάρχει συνάφεια ανάμεσα στο στο χαρακτηριστικό που κωδικοποιεί ο πληθυντικός αριθμός, την έκφραση δηλαδή των περισσότερων ατόμων, με το στόχο έκφρασης του τρίτου φύλου, όμως η λύση αυτή ξεπερνάει τον σκόπελο της συσχέτισης των ατόμων, τα οποία δεν προσδιορίζονται ως άντρες ή γυναίκες, με άψυχα πράγματα. Ειδικά στα αγγλικά, όπου η χρήση της αντωνυμίας it είναι ξεκάθαρα συνδεδεμένη με το σημασιολογικό χαρακτηριστικό του μη ανθρώπινου, ίσως η προτίμηση του πληθυντικού αριθμού είναι ο μοναδικός τρόπος σεβασμού της προσωπικότητας αυτών των ατόμων.

Το σίγουρο είναι ότι η γλώσσα αργά η γρήγορα θα βρει τον τρόπο να εκφράσει αυτά που θέλει η κοινωνία. Είμαστε ακόμα στο στάδιο, όπου παρακολουθούμε με αμηχανία τις εξελίξεις, αλλά εγώ είμαι σίγουρη για τη δύναμη αυτού του εκπληκτικού κώδικα που εφηύρε η ανθρώπινη νόηση και ο οποίος πάντα καταφέρνει να επεκτείνεται και να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News